Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Η εν λόγω ηχογράφηση αφορά ένα οργανικό ποτ πουρί, το οποίο καταλαμβάνει και τις δύο πλευρές του δίσκου της Odeon. Σε αυτή την πλευρά περιλαμβάνονται τρεις μελωδίες, δύο εκ των οποίων εντοπίζονται στη συλλογή "Trente mélodies populaires de Grèce et d'Orient" του Louis-Albert Bourgault-Ducoudray, η οποία κυκλοφόρησε το 1876 στο Παρίσι από τις εκδόσεις Henry Lemoine et Cie. Περιέχει καταγραφές τριάντα ελληνικών τραγουδιών που συνέλεξε ο Γάλλος συνθέτης στη Σμύρνη και την Αθήνα κατά τη διάρκεια του ερευνητικού ταξιδιού που πραγματοποίησε το 1875. Η εναρμόνιση και η πιανιστική συνοδεία των μελωδιών έγινε από τον ίδιο τον συνθέτη (βλέπε αναλυτικά το εξαιρετικά ενδιαφέρον κείμενο του Γιώργου Κοκκώνη, 2017d: 13-47). Τα τραγούδια αυτά συμπεριλήφθηκαν στην θεατρική παράσταση «Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας». Το έργο, ένα από τα δημοφιλέστερα θεατρικά έργα του Δημήτριου Κορομηλά (1850–1898), φαίνεται πως παραστάθηκε για πρώτη φορά τον Δεκέμβριο του 1891 στο θέατρο «Βέρδη» της Κωνσταντινούπολης από τον περιοδεύοντα θιάσο των Αθηνών «Μένανδρο» της οικογένειας Ταβουλάρη (βλ. εφ. Νεολόγος, 19 Δεκεμβρίου 1891, σελ. 2 και Γρηγορίου, 2009: 16). Η πρώτη έκδοση του έργου κυκλοφόρησε το 1900 στην Κωνσταντινούπολη, από το τυπογραφείο Ν. Γ. Κεφαλίδου. Ακολουθούν κατά σειρά τα τραγούδια που περιλαμβάνονται σε αυτή την πλευρά του δίσκου και αντιστοίχως οι πράξεις του θεατρικού έργου και οι ήρωες που τα τραγουδούν:

– από 0′ 01″ έως το 1′ 50″ το τραγούδι «Μπάτε κορίτσια στο χορό» (βλ. ενδεικτικά εδώ και εδώ), Πράξη τρίτη, Σκηνή ΙΒ′. Το τραγουδά χορεύοντας όλος ο θιάσος. Επαναλαμβάνεται στην Πέμπτη πράξη, στην τελευταία σκηνή του έργου μαζί με το υπ' αριθμόν 20 τραγούδι (βλ. παρακάτω).
– από 1′ 02″ έως το 1′ 52″ το υπ' αριθμόν 17 τραγούδι [incipit: Ανάθεμά τον που 'βαλε]. Δεν εντοπίστηκε ως τραγούδι στο θεατρικό έργο. Πιθανόν να εντάχθηκε σε ορχηστρική μορφή.
– από το 1′ 52″ έως το 2′ 32″ το υπ' αριθμόν 20 τραγούδι [incipit: Τα ματάκια σου τα μαύρα], Πέμπτη πράξη, στην τελευταία σκηνή. Το τραγουδά όλος ο θίασος μαζί με το τραγούδι «Μπάτε κορίτσια στο χορό» (βλ. παραπάνω).

Με βάση τα στοιχεία, οι παραστάσεις του θεατρικού έργου και η μεγάλη επιτυχία που αυτό γνώρισε εκτόξευσαν την δημοφιλία του τραγουδιού «Μια βοσκοπούλα αγάπησα». Το τραγούδι ήταν μέρος της παράστασης και είναι ενεργό ακόμη και σήμερα, κυρίως στο δημοτικό ρεπερτόριο. Στην άλλη πλευρά του δίσκου, Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας Ι, στο 2′ 35″ μπορεί κάποιος να ακούσει μια ορχηστρική εκδοχή του εν λόγω σκοπού και να διαβάσει για το τραγούδι.

Παρτιτούρα των τραγουδιών και των μουσικών σκοπών που περιλαμβάνονταν στο θεατρικό έργο, σε διασκευή για πιάνο από τον Ange Pulher, κυκλοφόρησε στην Κωνσταντινούπολη στις αρχές του 20ού αιώνα από τον εκδοτικό οίκο Σ. Χρηστίδη. Φέρει τον τίτλο «Η βοσκοπούλα».

Η πρώτη κινηματογραφική μεταφορά του έργου πραγματοποιήθηκε το 1932. Στους τίτλους αρχής διαβάζουμε: «Μουσική – Δ. Λαυράγκα». Στην ταινία (βλ. την ταινία εδώ, πληροφορίες και την υπόθεση εδώ), εκτός από τα μουσικά θέματα που συνέθεσε ο Λαυράγκας, περιλαμβάνονται τραγούδια από τη συλλογή του Bourgault-Ducoudray τα οποία ακούγονταν και στις θεατρικές παραστάσεις, δημοτικά, όπως «Ο αετός», λόγιες δημιουργίες, όπως «Ο Γεροδήμος», και δημοτικοφανή τραγούδια, όπως το «Τσοπανόπουλο». Ακολουθούν αναλυτικά τα τραγούδια κατά τη σειρά που ακούγονται στην ταινία:

– Στους τίτλους το υπ' αριθμόν 30 τραγούδι της συλλογής του Bourgault-Ducoudray με τίτλο «Το φίλημα», γνωστό και ως «Μια βοσκοπούλα αγάπησα», σε ορχηστική μορφή. Επαναλαμβάνεται, ως βασικό μουσικό θέμα, σε διάφορες σκηνές της ταινίας, σε μορφή τραγουδιού από 4′ 08″ έως το 4′ 33″, και στην τελευταία σκηνή.
– από το 2′ 18″ έως το 3′ 08″ το υπ' αριθμόν 19 τραγούδι [incipit: Όταν μου είπεν έχε 'γειαν] της συλλογής του Bourgault-Ducoudray.
– από το 18′ 04″ έως το 18′ 57″ το υπ' αριθμόν 11 τραγούδι [incipit: Πέντε χρόνια περπατούσα] της συλλογής του Bourgault-Ducoudray. Το τραγουδά η Κρουστάλλω, την οποία υποδύεται η Νίνα Αφεντάκη.
– από το 27′ 07″ έως το 28′ 06″ το τραγούδι «Μπάτε κορίτσια στο χορό» (βλ. ενδεικτικά εδώ και εδώ).
– από το 30′ 18″ έως το 31′ 00″ το τραγούδι «Ο αετός» (βλ. ενδεικτικά εδώ).
– από το 31′ 48″ έως το 32′ 50″ το υπ' αριθμόν 23 τραγούδι [incipit: Ποταμέ, τζάνεμ, ποταμέ μου] της συλλογής του Bourgault-Ducoudray. Το τραγουδά ο μπαρμπα-Χρόνης, τον οποίο υποδύεται ο Μιχάλης Βλαχόπουλος.
– από το 32′ 55″ έως το 36′ 11″ επαναλαμβάνεται το τραγούδι «Μπάτε κορίτσια στο χορό» (βλ. ενδεικτικά εδώ και εδώ).
– από το 41′ 30″ έως το 45′ 08″ το τραγούδι «Ο Γεροδήμος» (βλ. εδώ). Το τραγουδά ο μπαρμπα-Χρόνης, τον οποίο υποδύεται ο Μιχάλης Βλαχόπουλος.
– από το 47′ 11″ έως το 49′ 25″ το τραγούδι «Τσοπανόπουλο» (βλ. ενδεικτικά εδώ). Το τραγουδά ο Λιάκος, τον οποίο υποδύεται ο Μάνος Κατράκης.
– από το 54′ 45″ έως το 55′ 06″ επαναλαμβάνεται το τραγούδι το υπ' αριθμόν 19 τραγούδι της συλλογής του Bourgault-Ducoudray. Το τραγουδά η Στάθαινα, στη σκηνή που αποκαλύπτεται ότι είναι η Μάρω, η αγαπημένη του Μήτρου. Το ρόλο ενσαρκώνει η Σοφία Δαμόγλου, γνωστή και ως Σοφία Ντοριβάλ.

Σημειώνουμε ότι το θεατρικό έργο μεταφέρθηκε άλλες τρεις φορές στον κινηματογράφο με τον τίτλο «Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας». Το 1955 σε σκηνοθεσία του Ντίμη (Δημήτρη) Δαδήρα και μουσική του Μαργαρίτη Καστέλλη (βλ. εδώ και την ταινία εδώ), την ίδια χρονιά σε σκηνοθεσία του Ντίνου Δημόπουλου και μουσική του Τάκη Μωράκη (βλ. εδώ), και το 1956 σε σκηνοθεσία του Ηλία Παρασκευά και μουσική του Αθανάσιου Κόκκινου (βλ. εδώ και την ταινία εδώ).

Είναι αξιοσημείωτο ότι τόσο ο Καστέλλης όσο και ο Κόκκινος διαχειρίστηκαν τη μουσική των αντίστοιχων ταινιών κατά τρόπο ανάλογο με αυτόν του Λαυράγκα, συμπεριλαμβάνοντας στο soundtrack τραγούδια από τη συλλογή του Bourgault-Ducoudray, τα οποία ακούγονται στο θεατρικό έργο, αλλά και δημοτικά ή δημοτικοφανή τραγούδια. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο Καστέλλης, εκτός από τη μελωδία του τραγουδιού «Μια βοσκοπούλα αγάπησα», χρησιμοποίησε και επεξεργάστηκε τις υπ' αριθμόν 11 (τραγουδισμένο από την Αλίκη Βουγιουκλάκη στο ρόλο της Κρουστάλλως, βλ. εδώ) 13, 23 και 19 μελωδίες του Bourgault-Ducoudray. Το soundtrack συμπληρώνουν τα τραγούδια «Μπάτε κορίτσια στο χορό», «Αράχωβα» και «Τσομπανόπουλο».

Σχετικά με τους τρεις μουσικούς σκοπούς που περιλαμβάνονται σε αυτή την πλευρά του δίσκου, το «Μπάτε κορίτσια στο χορό» φαίνεται πως ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά στην Κωνσταντινούπολη τον Αύγουστο-Σεπτέμβριο του 1906 από τον Γιάγκο Ψωμαθιανό («Μπάτε κορίτσια στο χορό», Zonophone 1458 r – X-102816, Gramophone 14-12961 και Victor 67192-Β). Για περισσότερα σχετικά με το τραγούδι και τις ηχογραφήσεις του βλέπε εδώ.

Ο δεύτερος σκοπός, το υπ' αριθμόν 17 τραγούδι [incipit: Ανάθεμά τον που 'βαλε] στη συλλογή του Bourgault-Ducoudray, δεν έχει εντοπιστεί σε άλλη ηχογράφηση στην ελληνική ιστορική δισκογραφία. Σύγχρονη ηχογράφηση του τραγουδιού περιλαμβάνεται στο CD «Mελωδίες της ανατολής, Τραγούδια της Σμύρνης (19ος αιώνας)» («Ανάθεμά τον πο' 'βαλε», Αρχείο Ελληνικής Μουσικής – FM Records – FM 800, Αθήνα, 1997), το οποίο περιέχει 20 από τις μελωδίες που συνέλεξε ο Bourgault-Ducoudray, με διαφορετική αρμονική - ρυθμική συνοδεία και ενορχήστρωση. Το τραγουδά Βασίλης Μπαραμπούτης.

Στην ίδια δισκογραφική κυκλοφορία περιλαμβάνεται σύγχρονη εκτέλεση και του υπ' αριθμόν 20 τραγουδιού [incipit: Τα ματάκια σου τα μαύρα] της συλλογής του Bourgault-Ducoudray, του τρίτου σκοπού αυτής της ηχογράφησης, σε ερμηνεία της Ειρήνης Δερέμπεη («Τα ματάκια σου τα μαύρα», Αρχείο Ελληνικής Μουσικής – FM Records – FM 800, Αθήνα, 1997).

Τον Απρίλιο του 2023 κυκλοφόρησε από το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας η μουσική έκδοση «Σμύρνη 1875 - Εντυπώσεις Μελωδιών». Περιλαμβάνει CD με δώδεκα τραγούδια από τις καταγραφές του Bourgault-Ducoudray σε διασκευή, ενορχήστρωση και εκτέλεση από το μουσικό συγκρότημα Ματ σε 2 Υφέσεις. Ανάμεσά τους περιλαμβάνεται και τα τραγούδια με τους αριθμούς 17 και 20 (βλ. εδώ).

Η μελωδία αυτή, όμως,  αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για το λόγιο ρεπερτόριο. Μεταξύ 1881-1884 ο Ρώσος συνθέτης Alexander Glazunov (Αγία Πετρούπολη, 29 Ιουλίου (10 Αυγούστου) 1865 – Παρίσι, 21 Μαρτίου 1936) ολοκληρώνει δύο έργα για συμφωνική ορχήστρα βασισμένα σε ελληνικές μελωδίες. Πρόκειται για την "Overture No. 1 on Three Greek Themes, Op. 3", η οποία πιθανόν ολοκληρώθηκε το 1881 ή το 1882 και είναι αφιερωμένη στον Bourgault-Ducoudray, και την "Overture No. 2 on Greek Themes, Op. 6", σύνθεση που έγραψε πιθανόν το 1883-1884 και αφιέρωσε στον Ρώσο συνθέτη Mily Balakirev. Τα μουσικά θέματα από τα οποία αντλεί υλικό ο Glazunov, και για τις δύο ουβερτούρες, προέρχονται από τη συλλογή "Trente mélodies populaires de Grèce et d'Orient". Στην "Overture No. 1 on Three Greek Themes, Op. 3" ο συνθέτης επεξεργάζεται μελωδικές φράσεις από τρία τραγούδια, ανάμεσα στα οποία περιλαμβάνεται και το τραγούδι που εξετάζουμε. Συγκεκριμένα πρόκειται, κατά τη σειρά εμφάνισής τους στο έργο, για το τραγούδι υπ' αριθμόν 1 (βλ. εδώ, εδώ και εδώ), το υπό εξέταση τραγούδι υπ' αριθμόν 20 και το τραγούδι υπ' αριθμόν 25 [Καράβιν' έν' από τη Χιο, βλ. εδώ και εδώ). Το έργο ηχογραφήθηκε στις 6 Απριλίου 1942 στις ΗΠΑ από τη Minneapolis Symphony Orchestra υπό τη διεύθυνση του Δημήτρη Μητρόπουλου (Columbia MX-228 και CD "Mitropoulos, Maestro Spiritoso", Documents 220831-303).

Τη μελωδία της παρούσας παρτιτούρας χρησιμοποιεί και ένας άλλος Ρώσος συνθέτης. Το 1910 ο Anatoly Konstantinovich Lyadov (Αγία Πετρούπολη, 12 Μαΐου 1855 – Polynovka, Borovichevsky, Novgorod Oblast, 28 Αυγούστου 1914) ολοκληρώνει το έργο για ορχήστρα "Dance of the Amazon, Op. 65", το οποίο βασίζεται στο μουσικό σκοπό που εξετάζουμε (βλ. εδώ για την παρτιτούρα). Το έργο ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά το 1936 στη Ρωσία από τη Συμφωνική Ορχήστρα του Κρατικού Ακαδημαϊκού Θεάτρου Μπολσόι της Ρωσίας (Орк. ГАБТ СССР) υπό τη διεύθυνση του V.V.Nebolskina (В.В.Небольскина) (“Танец амазонки”, Gramplasttrest 3718).

Τριάντα περίπου χρόνια αργότερα, τo 1940–1941 ο Γερμανοεβραίος συνθέτης Berthold Goldschmidt (Αμβούργο, 18 Ιανουαρίου 1903 – Λονδίνο, 17 Οκτωβρίου 1996) ολοκληρώνει την "Greek Suite" για ορχήστρα. Η οκταμερής σουίτα αποτελείται από διασκευές ελληνικών λαϊκών μελωδιών οι οποίες προέρχονται από την έκδοση "Trente mélodies populaires de Grèce et d'Orient" του Louis-Albert Bourgault-Ducoudray. Στο πέμπτο μέρος "Alegretto Grazioso" συνδυάζει, τη μελωδία της «Βοσκοπούλας» (βλ. εδώ), υπ' αριθμόν 30 στην έκδοση του Bourgault-Ducoudray με τίτλο «Το φίλημα» (βλ. εδώ), με εκείνη του παρόντος τραγουδιού. Ακολουθούν αναλυτικά τα μέρη του έργου και τα αντίστοιχα τραγούδια της συλλογής Bourgault-Ducoudray τα οποία επεξεργάζεται ο συνθέτης:

– Alla marcia: τα υπ' αριθμόν 27 και 7.
– Andante: τα υπ' αριθμόν 15 και 21.
– Allegretto. Scherzando: το υπ' αριθμόν 4.
– Allegro marziale: το υπ' αριθμόν 23.
– Allegretto grazioso: το υπ' αριθμόν 30 με τίτλο «Το φίλημα» και το παρόν υπ' αριθμόν 20.
– Lento: το υπ' αριθμόν 9.
– Allegretto: τα υπ' αριθμόν 28 και 1.
– Allegretto moderato: το υπ' αριθμόν 25.

Το 1942 ο Ούγγρος συνθέτης Mátyás György Seiber (Βουδαπέστη, 4 Μαΐου 1905 – Kruger National Park, Γιοχάνεσμπουργκ, Νότια Αφρική), ο οποίος από το 1935 έζησε και εργάστηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο, θα χρησιμοποιήσει τη μελωδία στο έργο του "Four Greek folk songs". Πρόκειται για σύνθεση για υψηλή φωνή και ορχήστρα εγχόρδων ή κουαρτέτο εγχόρδων με αγγλικούς στίχους του Peter Carroll. Το μουσικό υλικό στο οποίο βασίζεται ο συνθέτης για τα τρία από τα τέσσερα τραγούδια του έργου εντοπίζεται στη συλλογή "Trente mélodies populaires de Grèce et d'Orient", που πιθανότατα αποτέλεσε την πηγή του, ενώ δύο εξ αυτών καταγράφονται και στη συλλογή «Αρίων». Αναλυτικά: Το πρώτο τραγούδι που φέρει τον τίτλο "O, my love, how long" δεν έχει μέχρι στιγμής εντοπιστεί σε παρτιτούρα ή σε ηχογράφηση. Το "Have pity on me" που ακολουθεί αποτελεί διασκευή του τραγουδιού υπ' αριθμόν 8 στην έκδοση του Bourgault-Ducoudray (βλ. εδώ), το οποίο στη συλλογή «Αρίων» καταγράφεται με τον τίτλο «Τα μαύρα μάτια» (βλ. εδώ). Το "Each time, my love, you say farewell", τρίτο κατά σειρά, στηρίζεται στο τραγούδι υπ' αριθμόν 19 της συλλογής του Bourgault-Ducoudray (βλ. εδώ). Τέλος, το "O your eyes are dark and beautiful" βασίστηκε στο υπό εξέταση τραγούδι, το οποίο στη συλλογή «Αρίων» καταγράφεται με τον τίτλο «Τα ματάκια σου τα μαύρα» (βλ. εδώ).

Το 1983, ο Ολλανδός συνθέτης Henk van Lijnschooten (Χάγη, 27 Μαρτίου 1928 – Hendrik-Ido-Ambacht, 1 Νοεμβρίου 2006) γράφει το έργο για ορχήστρα πνευστών "Suite on Greek love songs". Το τρίτο από τα τέσσερα μέρη του έργου, το Allegretto Patetico, βασίζεται στη μελωδία του τραγουδιού.

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι στην ελληνική ιστορική δισκογραφία εντοπίζεται ηχογράφηση με τον τίτλο «Βοσκοπούλα», η οποία πιθανότατα να σχετίζεται με το θεατρικό έργο και να έχει ίδιο μουσικό περιεχόμενο με την παρούσα ηχογράφηση, καθώς, εκτός του τίτλου, καταλαμβάνει, όπως και η παρούσα, και τις δύο πλευρές του δίσκου. Πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, πιθανόν το 1912, από την Ορχήστρα Ορφέον και οι δύο πλευρές τιτλοφορούνται «Βοσκοπούλα Α!» (Orfeon 214/10420) και «Βοσκοπούλα Β!» (Orfeon 214/10421). Δεν έχει, ωστόσο, μέχρι στιγμής βρεθεί ηχητικό υλικό.

Σημειώνουμε, τέλος, δύο ακόμα ορχηστρικές ηχογραφήσεις με άγνωστο περιεχόμενο: τη «Βοσκοπούλα», η οποία πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1905 από την ορχήστα La musique de Gramophone (Zonophone 487r – X-100022 και Gramophone 15-12554), και την ηχογράφηση «Η βοσκοπούλα, Συμφωνία», που πραγματοποιήθηκε το 1909 στην Αθήνα από Αθηναϊκή Ορχήστρα (Gramophone 13429b – 10882).

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης