Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Πρόκειται για τουρκόφωνο τραγούδι το οποίο έγινε επιτυχία και στο ελληνόφωνο κοινό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και στην Αθήνα κατά την περίοδο που οι εξ Ανατολής κομπανίες πραγματοποιούσαν περιοδείες στην απελευθερωμένη Ελλάδα.
Αναφέρει σχετικά ο Αριστομένης Καλυβιώτης (2015: 120): «Το τραγούδι "Μεμό", ηχογραφήθηκε στη Θεσσαλονίκη τρεις φορές την περίοδο 1909-1912. Ήταν γνωστό από πολύ ενωρίτερα και αγαπητό στους Τούρκους και τους Έλληνες κατοίκους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Υπήρξε επίσης μεγάλη επιτυχία στην Αθήνα το 1886! Ο Θόδωρος Χατζηπανταζής στο βιβλίο του Της Ασιάτιδος μούσης ερασταί, αναφέρεται εκτενώς στα ανατολίτικα τραγούδια που είχαν μεγάλη επιτυχία στην Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα και μεταξύ αυτών στο "Μεμό":
“Η ανδρική φωνή της Φωτεινής έχει τόνους βαθείς και μυστηριώδεις, αναστεναγμούς σπαράσσοντας την καρδίαν και του πλέον αναισθήτου εφένδη, λαρυγγισμόν μπουλμπούλ (αηδονιού) στέλλοντος τον αντίλαλον του κελαδήματός του από της μιας όχθης του Βοσπόρου εις την άλλην και προ πάντων μια βραχνάδα γλυκειά, βαθειά, ως φωνή δερβίσικου νάι. Μ’ εκείνο το δημοφιλέστατον Μέμο μάλιστα έχει καταγοητεύσει τον κόσμον. Όλοι έχουν μάθει το:
Αμάν Μέμο
Κουζούμ Μέμο
Γιαβρούμ Μέμο
Σεκέρ Μέμο
Εβλιάτ Μέμο”
Επιτυχία σημείωσε το τραγούδι και στη Σμύρνη, όπως μας πληροφορούν η Αγγέλα Παπάζογλου και ο Δημήτρης Αρχιγένης. Ο δεύτερος, στο βιβλίο του Λαογραφικά Γ′ Η ζωή στη Σμύρνη γράφει:
Άμαν η Αγγελάρα ητραγουδούσε το τούρκικο σαρκί (σαρκί, τουρκικά = τραγούδι) το Μέμο με λόγια: Αμάν Μεμό, τζάνιμ (ψυχή μου), Μεμό, ταμ-ταμ, Μεμό κ.λ.π., οι Τούρκοι που τηνέ ακούανε, ηβγάζανε τα φέσια τους και τα πετάγανε στον αέρα. Το σαρκί αυτό είναι η ιστορία ενός Τούρκου Τσερκέζου (Κιρκάσιου) εφέ (ληστή), που τόνε σκότωσε, κατά λάθος, η πεθερά του.
Σε άλλο σημείο του βιβλίου του, αναφερόμενος στο κέντρο "Τερψιθέα" της Σμύρνης γράφει:
Κ’ ητραγουδούσε η Γκιουζέλ-Κατίνα (γκιουζέλ, τουρκ = ωραίος), ομορφογυναίκα, με ωραία αμυγδαλωτά μάτια. Μαζί τση, ητραγουδούσε κι’ ο Νούρος (τ’ αηδόνι τση Σμύρνης), Κώστας ο Μασσέλος, που ηλώλαινε τσοι μερακλήδες με τα τραγούδια του το Μεμό και το Μαβιλί».
Ο σκοπός απαντά αρκετές φορές στην τουρκόφωνη ιστορική δισκογραφία. Ενδεικτικά:
– "Memo", Ahmet bey – Kemani Memduh (βιολί), Κωνσταντινούπολη, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1903. Πρόκειται για τον δίσκο Gramophone Concert Record 537z – 12853 ή 538z – 12854).
– "Güzel Memo", Madame Eugénie, Κωνσταντινούπολη, 1906-1907 (Odeon CX418 – 31710).
– "Memo", Hafız Âşir Efendi, Κωνσταντινούπολη, 1906-1907 (Odeon CX808 – 31343).
– "Μemo", Hafiz Burhan Bey, Κωνσταντινούπολη, γύρω στα 1929 (Columbia 22340 – 12359).
O Αριστομένης Καλυβιώτης καταγράφει την περίοδο 1900-1950 (2015: 225 – 227) περισσότερες από είκοσι τουρκόφωνες εκτελέσεις που περιέχουν τη λέξη "Memo" στον τίτλο τους. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε κατά πόσο σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι, καθώς για ελάχιστες εξ αυτών έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό.
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, ο σκοπός ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά στην τουρκική γλώσσα, το 1928 στην Αθήνα, από τον Κώστα Νούρο με τον τίτλο «Μέμο» (Οdeon Go 624 – GA 1305 / A 190086 a). Ακολούθησαν δύο ελληνόφωνες εκτελέσεις, με τη Μαρίκα Φραντζεσκοπούλου («Μέμο», Αθήνα 1929-1930, Odeon GA 1444/Α 190290 a) και τον Γρηγόρη Ασίκη («Μεμό» Αθήνα 1929-1930, Pathé 70203 - 80211).
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο αρμενικό τουρκόφωνο ρεπερτόριο που ηχογραφήθηκε στην Αμερική. Η παλιότερη είναι η παρούσα ηχογράφηση, που πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο του 1917 στη Νέα Υόρκη από τον Αρμένιο βιολιστή και τραγουδιστή Kemany Minas Effendi, το πραγματικό όνομα του οποίου ήταν Minas Chaghatzbanian (για περισσότερα βλέπε εδώ). Ηχογραφήθηκε επίσης, με τον τίτλο "Aman Memo", μεταξύ 1945-1950 στις ΗΠΑ από τους Αρμένιους Garbis Bakirjian (τραγούδι και κανονάκι), Μάρκο Μελκόν Αλεμσεριάν [Marko Melkon Alemsherian] (ούτι), Nick Doneff (βιολί) και άγνωστο (ταραμπούκα) για την Kaliphon (Kaliphon 706-Α).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Πρόκειται για τουρκόφωνο τραγούδι το οποίο έγινε επιτυχία και στο ελληνόφωνο κοινό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και στην Αθήνα κατά την περίοδο που οι εξ Ανατολής κομπανίες πραγματοποιούσαν περιοδείες στην απελευθερωμένη Ελλάδα.
Αναφέρει σχετικά ο Αριστομένης Καλυβιώτης (2015: 120): «Το τραγούδι "Μεμό", ηχογραφήθηκε στη Θεσσαλονίκη τρεις φορές την περίοδο 1909-1912. Ήταν γνωστό από πολύ ενωρίτερα και αγαπητό στους Τούρκους και τους Έλληνες κατοίκους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Υπήρξε επίσης μεγάλη επιτυχία στην Αθήνα το 1886! Ο Θόδωρος Χατζηπανταζής στο βιβλίο του Της Ασιάτιδος μούσης ερασταί, αναφέρεται εκτενώς στα ανατολίτικα τραγούδια που είχαν μεγάλη επιτυχία στην Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα και μεταξύ αυτών στο "Μεμό":
“Η ανδρική φωνή της Φωτεινής έχει τόνους βαθείς και μυστηριώδεις, αναστεναγμούς σπαράσσοντας την καρδίαν και του πλέον αναισθήτου εφένδη, λαρυγγισμόν μπουλμπούλ (αηδονιού) στέλλοντος τον αντίλαλον του κελαδήματός του από της μιας όχθης του Βοσπόρου εις την άλλην και προ πάντων μια βραχνάδα γλυκειά, βαθειά, ως φωνή δερβίσικου νάι. Μ’ εκείνο το δημοφιλέστατον Μέμο μάλιστα έχει καταγοητεύσει τον κόσμον. Όλοι έχουν μάθει το:
Αμάν Μέμο
Κουζούμ Μέμο
Γιαβρούμ Μέμο
Σεκέρ Μέμο
Εβλιάτ Μέμο”
Επιτυχία σημείωσε το τραγούδι και στη Σμύρνη, όπως μας πληροφορούν η Αγγέλα Παπάζογλου και ο Δημήτρης Αρχιγένης. Ο δεύτερος, στο βιβλίο του Λαογραφικά Γ′ Η ζωή στη Σμύρνη γράφει:
Άμαν η Αγγελάρα ητραγουδούσε το τούρκικο σαρκί (σαρκί, τουρκικά = τραγούδι) το Μέμο με λόγια: Αμάν Μεμό, τζάνιμ (ψυχή μου), Μεμό, ταμ-ταμ, Μεμό κ.λ.π., οι Τούρκοι που τηνέ ακούανε, ηβγάζανε τα φέσια τους και τα πετάγανε στον αέρα. Το σαρκί αυτό είναι η ιστορία ενός Τούρκου Τσερκέζου (Κιρκάσιου) εφέ (ληστή), που τόνε σκότωσε, κατά λάθος, η πεθερά του.
Σε άλλο σημείο του βιβλίου του, αναφερόμενος στο κέντρο "Τερψιθέα" της Σμύρνης γράφει:
Κ’ ητραγουδούσε η Γκιουζέλ-Κατίνα (γκιουζέλ, τουρκ = ωραίος), ομορφογυναίκα, με ωραία αμυγδαλωτά μάτια. Μαζί τση, ητραγουδούσε κι’ ο Νούρος (τ’ αηδόνι τση Σμύρνης), Κώστας ο Μασσέλος, που ηλώλαινε τσοι μερακλήδες με τα τραγούδια του το Μεμό και το Μαβιλί».
Ο σκοπός απαντά αρκετές φορές στην τουρκόφωνη ιστορική δισκογραφία. Ενδεικτικά:
– "Memo", Ahmet bey – Kemani Memduh (βιολί), Κωνσταντινούπολη, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 1903. Πρόκειται για τον δίσκο Gramophone Concert Record 537z – 12853 ή 538z – 12854).
– "Güzel Memo", Madame Eugénie, Κωνσταντινούπολη, 1906-1907 (Odeon CX418 – 31710).
– "Memo", Hafız Âşir Efendi, Κωνσταντινούπολη, 1906-1907 (Odeon CX808 – 31343).
– "Μemo", Hafiz Burhan Bey, Κωνσταντινούπολη, γύρω στα 1929 (Columbia 22340 – 12359).
O Αριστομένης Καλυβιώτης καταγράφει την περίοδο 1900-1950 (2015: 225 – 227) περισσότερες από είκοσι τουρκόφωνες εκτελέσεις που περιέχουν τη λέξη "Memo" στον τίτλο τους. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε κατά πόσο σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι, καθώς για ελάχιστες εξ αυτών έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό.
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, ο σκοπός ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά στην τουρκική γλώσσα, το 1928 στην Αθήνα, από τον Κώστα Νούρο με τον τίτλο «Μέμο» (Οdeon Go 624 – GA 1305 / A 190086 a). Ακολούθησαν δύο ελληνόφωνες εκτελέσεις, με τη Μαρίκα Φραντζεσκοπούλου («Μέμο», Αθήνα 1929-1930, Odeon GA 1444/Α 190290 a) και τον Γρηγόρη Ασίκη («Μεμό» Αθήνα 1929-1930, Pathé 70203 - 80211).
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο αρμενικό τουρκόφωνο ρεπερτόριο που ηχογραφήθηκε στην Αμερική. Η παλιότερη είναι η παρούσα ηχογράφηση, που πραγματοποιήθηκε τον Νοέμβριο του 1917 στη Νέα Υόρκη από τον Αρμένιο βιολιστή και τραγουδιστή Kemany Minas Effendi, το πραγματικό όνομα του οποίου ήταν Minas Chaghatzbanian (για περισσότερα βλέπε εδώ). Ηχογραφήθηκε επίσης, με τον τίτλο "Aman Memo", μεταξύ 1945-1950 στις ΗΠΑ από τους Αρμένιους Garbis Bakirjian (τραγούδι και κανονάκι), Μάρκο Μελκόν Αλεμσεριάν [Marko Melkon Alemsherian] (ούτι), Nick Doneff (βιολί) και άγνωστο (ταραμπούκα) για την Kaliphon (Kaliphon 706-Α).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
