Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Ένα από αυτά τα συναρπαστικά δίκτυα αφορά τον ισπανικό κόσμο, ο οποίος, μέσω πολυποίκιλων διαδρομών, συναντά τον ελληνικό. Κομβικό κεφάλαιο αυτής της επιρροής αποτέλεσε η ανεπανάληπτη διεθνής επιτυχία που πέτυχε μια ισπανική εστουδιαντίνα, το 1878 στο Παρίσι. Μετά την επιτυχία της, πραγματοποίησε περιοδείες σε αμέτρητες τοποθεσίες σε όλο τον κόσμο. Με βάση τις πηγές, στις 28 Φεβρουαρίου του 1886, η ισπανική εστουδιαντίνα έδωσε συναυλία στην Κωνσταντινούπολη και στις 26 και 29 Απριλίου στην Αθήνα (για την πρώτη ελληνική εστουδιαντίνα βλ. Ordoulidis, 2021a: 88–100 και Ordoulidis, 2021b). Οι Ισπανοί φοιτητές καθιστούν mainstream την κουλτούρα των ημι-επαγγελματικών μουσικών ομίλων, της μπαντουρίας, του μαντολίνου, της κιθάρας, της “tuna”, δηλαδή της καντάδας του δρόμου, και της habanera. Η τελευταία διανύει μια διαδρομή που εκκινεί από τα αφρο-κουβανέζικα ρεπερτόρια και φτάνει να οικειοποιηθεί και από τους Έλληνες μουσικούς, βρίσκοντας μάλιστα τη θέση της ακόμη και στη φόρμα του μανέ (βλέπε για παράδειγμα το Σμυρναίικο μινόρε, Gramophone 12574b). Το δίκτυο του θεάτρου αποτελεί περιβάλλον-κλειδί για την διακίνηση μουσικής και η σχέση των δύο (μουσικής–θεάτρου) είναι περισσότερο από δυναμική. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά και, αφετέρου, τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Το 1894, όταν παίζεται για πρώτη φορά η παράσταση της πιο δημοφιλούς τότε θαρθουέλας (zarzuela) “La Gran Vía”, ανοίγεται ένας νέος δρόμος που θα οδηγήσει στην εμφάνιση της αθηναϊκής επιθεώρησης. Έκτοτε, ισπανικά τραγούδια διασκευάζονται στα ελληνικά. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά προκύπτει είναι εξαιρετικά σύνθετο και περιλαμβάνει ηχογραφήσεις σε αμέτρητους τόπους, γλώσσες και αισθητικά πλαίσια. Μία τέτοια περίπτωση συνιστά "Η Παλόμα".
Το ισπανικό πρωτότυπο του εν λόγω τραγουδιού αποτελεί σύνθεση του Sebastián Iradier (ή Yradier, 1809–1865). Η παλαιότερη παρτιτούρα, και πιθανώς η πρώτη έκδοση, που έχει εντοπιστεί μέχρι στιγμής τυπώθηκε στην Μαδρίτη, το 1859. Βρίσκεται, δε, στην Biblioteca Nacional de España (La Paloma). Η σχετική φιλολογία θέλει τον Iradier να έχει ταξιδέψει λίγο νωρίτερα στην Αμερική. Ο υπότιτλος στην παρτιτούρα φαίνεται πως συνδέεται με αυτό το ταξίδι: “canción americana”. Επιπλέον, στο εξώφυλλο διαβάζουμε πως το τραγούδι αφιερώνεται στην, περίπου 30 ετών νεότερή του, Sarolta Bujanovics, Ουγγαρέζα σοπράνο που την περίοδο εκείνη τραγουδούσε στο Teatro Real της Μαδρίτης.
Στην ιστορική δισκογραφία το τραγούδι ηχογραφήθηκε αμέτρητες φορές, σε διάφορες μορφές και τοποθεσίες. Από τις παλαιότερες ηχογραφήσεις του φαίνονται να είναι οι εξής:
- La Paloma, Edison Symphony Orchestra, Cylinder Edison 565, περίπου 1900.
- La Paloma, Carlos Francisco, Victor 3052, 22 Ιανουαρίου του 1901.
Το 1887, το τραγούδι φαίνεται πως ήδη είναι δημοφιλές στους ελληνικούς κύκλους, καθώς διαφημίζεται στην «Πανυγηρική Ελληνοϊσπανική Παράσταση» που πρόκειται να δοθεί στις 26 Ιουλίου στο Θέατρο Ο Παράδεισος. Στην παράσταση αυτή λαμβάνει μέρος και η “Estudiantina Espanola”.
Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί πως κυκλοφόρησε ελληνική παρτιτούρα του τραγουδιού από την Apollo Music Co, στη Νέα Υόρκη. Στην παρτιτούρα αυτή αναγράφεται: «Λέξεις Γ. Βουγιούκα». Παρόλα αυτά, στη Νέα Ελληνική Ανθολογία, ήτοι συλλογή εκλεκτών και νεωτέρων ελληνικών ποιημάτων υπό Μιχαήλ Σαλιβέρου, η οποία κυκλοφόρησε το 1911, περιλαμβάνεται το ποίημα «Ο ναύτης» (σελ. 408), με την σημείωση «κατά το ισπανικόν “La paloma”», σε μεταγραφή του Ισίδωρου Σκυλλίτση. Ο τελευταίος, Σμυρνιός λόγιος με καταγωγή από την Χίο, ηγείτο του φιλοευρωπαϊκού μουσικού στρατοπέδου και υποστήριζε την απευθείας σύνδεση του αρχαίου κόσμου με τον σύγχρονο, απορρίπτοντας τον ανατολίτικο πολιτισμό του Βυζαντίου.
Η παρούσα ηχογράφηση, με τον Τέτο Δημητριάδη, αποτελεί επανέκδοση από τον δίσκο Columbia USA 7032-F.
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, το τραγούδι ηχογραφήθηκε και από τον Μάριο Λυμπερόπουλο ("Μάνα της είπα τώρα θα πάω μακρά", Νέα Υόρκη, 7 Αυγούστου 1917, Victor Β-20286 - 69744-A), την Ελβίρα ντε Ιντάλγκο, ("Παλόμα", Αθήνα, 1933, HMV OT-1445 - AO 2053 & AO 2392, παρούσα ηχογράφηση), τους Ελένη Ντε Ροζέ - Πάνο Βισβάρδη ("Παλόμα", Αθήνα, 1937, Columbia CG-1885 - DG 6287) κ.ά.
Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Ένα από αυτά τα συναρπαστικά δίκτυα αφορά τον ισπανικό κόσμο, ο οποίος, μέσω πολυποίκιλων διαδρομών, συναντά τον ελληνικό. Κομβικό κεφάλαιο αυτής της επιρροής αποτέλεσε η ανεπανάληπτη διεθνής επιτυχία που πέτυχε μια ισπανική εστουδιαντίνα, το 1878 στο Παρίσι. Μετά την επιτυχία της, πραγματοποίησε περιοδείες σε αμέτρητες τοποθεσίες σε όλο τον κόσμο. Με βάση τις πηγές, στις 28 Φεβρουαρίου του 1886, η ισπανική εστουδιαντίνα έδωσε συναυλία στην Κωνσταντινούπολη και στις 26 και 29 Απριλίου στην Αθήνα (για την πρώτη ελληνική εστουδιαντίνα βλ. Ordoulidis, 2021a: 88–100 και Ordoulidis, 2021b). Οι Ισπανοί φοιτητές καθιστούν mainstream την κουλτούρα των ημι-επαγγελματικών μουσικών ομίλων, της μπαντουρίας, του μαντολίνου, της κιθάρας, της “tuna”, δηλαδή της καντάδας του δρόμου, και της habanera. Η τελευταία διανύει μια διαδρομή που εκκινεί από τα αφρο-κουβανέζικα ρεπερτόρια και φτάνει να οικειοποιηθεί και από τους Έλληνες μουσικούς, βρίσκοντας μάλιστα τη θέση της ακόμη και στη φόρμα του μανέ (βλέπε για παράδειγμα το Σμυρναίικο μινόρε, Gramophone 12574b). Το δίκτυο του θεάτρου αποτελεί περιβάλλον-κλειδί για την διακίνηση μουσικής και η σχέση των δύο (μουσικής–θεάτρου) είναι περισσότερο από δυναμική. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά και, αφετέρου, τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Το 1894, όταν παίζεται για πρώτη φορά η παράσταση της πιο δημοφιλούς τότε θαρθουέλας (zarzuela) “La Gran Vía”, ανοίγεται ένας νέος δρόμος που θα οδηγήσει στην εμφάνιση της αθηναϊκής επιθεώρησης. Έκτοτε, ισπανικά τραγούδια διασκευάζονται στα ελληνικά. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά προκύπτει είναι εξαιρετικά σύνθετο και περιλαμβάνει ηχογραφήσεις σε αμέτρητους τόπους, γλώσσες και αισθητικά πλαίσια. Μία τέτοια περίπτωση συνιστά "Η Παλόμα".
Το ισπανικό πρωτότυπο του εν λόγω τραγουδιού αποτελεί σύνθεση του Sebastián Iradier (ή Yradier, 1809–1865). Η παλαιότερη παρτιτούρα, και πιθανώς η πρώτη έκδοση, που έχει εντοπιστεί μέχρι στιγμής τυπώθηκε στην Μαδρίτη, το 1859. Βρίσκεται, δε, στην Biblioteca Nacional de España (La Paloma). Η σχετική φιλολογία θέλει τον Iradier να έχει ταξιδέψει λίγο νωρίτερα στην Αμερική. Ο υπότιτλος στην παρτιτούρα φαίνεται πως συνδέεται με αυτό το ταξίδι: “canción americana”. Επιπλέον, στο εξώφυλλο διαβάζουμε πως το τραγούδι αφιερώνεται στην, περίπου 30 ετών νεότερή του, Sarolta Bujanovics, Ουγγαρέζα σοπράνο που την περίοδο εκείνη τραγουδούσε στο Teatro Real της Μαδρίτης.
Στην ιστορική δισκογραφία το τραγούδι ηχογραφήθηκε αμέτρητες φορές, σε διάφορες μορφές και τοποθεσίες. Από τις παλαιότερες ηχογραφήσεις του φαίνονται να είναι οι εξής:
- La Paloma, Edison Symphony Orchestra, Cylinder Edison 565, περίπου 1900.
- La Paloma, Carlos Francisco, Victor 3052, 22 Ιανουαρίου του 1901.
Το 1887, το τραγούδι φαίνεται πως ήδη είναι δημοφιλές στους ελληνικούς κύκλους, καθώς διαφημίζεται στην «Πανυγηρική Ελληνοϊσπανική Παράσταση» που πρόκειται να δοθεί στις 26 Ιουλίου στο Θέατρο Ο Παράδεισος. Στην παράσταση αυτή λαμβάνει μέρος και η “Estudiantina Espanola”.
Θα πρέπει επίσης να αναφερθεί πως κυκλοφόρησε ελληνική παρτιτούρα του τραγουδιού από την Apollo Music Co, στη Νέα Υόρκη. Στην παρτιτούρα αυτή αναγράφεται: «Λέξεις Γ. Βουγιούκα». Παρόλα αυτά, στη Νέα Ελληνική Ανθολογία, ήτοι συλλογή εκλεκτών και νεωτέρων ελληνικών ποιημάτων υπό Μιχαήλ Σαλιβέρου, η οποία κυκλοφόρησε το 1911, περιλαμβάνεται το ποίημα «Ο ναύτης» (σελ. 408), με την σημείωση «κατά το ισπανικόν “La paloma”», σε μεταγραφή του Ισίδωρου Σκυλλίτση. Ο τελευταίος, Σμυρνιός λόγιος με καταγωγή από την Χίο, ηγείτο του φιλοευρωπαϊκού μουσικού στρατοπέδου και υποστήριζε την απευθείας σύνδεση του αρχαίου κόσμου με τον σύγχρονο, απορρίπτοντας τον ανατολίτικο πολιτισμό του Βυζαντίου.
Η παρούσα ηχογράφηση, με τον Τέτο Δημητριάδη, αποτελεί επανέκδοση από τον δίσκο Columbia USA 7032-F.
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, το τραγούδι ηχογραφήθηκε και από τον Μάριο Λυμπερόπουλο ("Μάνα της είπα τώρα θα πάω μακρά", Νέα Υόρκη, 7 Αυγούστου 1917, Victor Β-20286 - 69744-A), την Ελβίρα ντε Ιντάλγκο, ("Παλόμα", Αθήνα, 1933, HMV OT-1445 - AO 2053 & AO 2392, παρούσα ηχογράφηση), τους Ελένη Ντε Ροζέ - Πάνο Βισβάρδη ("Παλόμα", Αθήνα, 1937, Columbia CG-1885 - DG 6287) κ.ά.
Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
