Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Ερευνώντας το ιστορικό υλικό, φαίνεται ότι ειδικά μία πόλη της ιταλικής χερσονήσου ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με τα μεγάλα αστικά κέντρα όπου πρωταγωνίστησαν ελληνόφωνοι μουσικοί. Πρόκειται για τη Νάπολη και το περίφημο Canzone Napoletana. Η εν λόγω ηχογράφηση ανήκει σε ένα corpus τραγουδιών, από το οποίο οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ναπολιτάνικα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι οικειοποιήσεις δεν αφορούν μόνο το ναπολιτάνικο τραγούδι αλλά συνολικά το ιταλόφωνο, καθώς συχνά τα πρωτότυπα ναπολιτάνικα μεταφράστηκαν στην ιταλική, από την οποία προέκυψε το δάνειο. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Άλλωστε, η συνθήκη των μαντολίνων, των κιθάρων, των μαρς, της φωνητικής πολυφωνίας και του bel canto φωνητικού ιδιώματος αποτελούν χαρακτηριστικά που φανερώνουν τις επιρροές του Canzone Napoletana στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά σχηματίζεται είναι εξαιρετικά σύνθετο και δεν αφορά μόνο τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις. Μία τέτοια περίπτωση αποτελεί το “Γαρουφαλάκι”.

Πρόκειται για ελληνική διασκευή του ναπολιτάνικου τραγουδιού "L'Altalena" ή "Altalena". Αναφορικά με την πατρότητα του τραγουδιού σημειώνουμε τα εξής:

Το 1898 εκδόθηκε στη Φλωρεντία από τον οίκο Societá Editrice Fiorentina παρτιτούρα με τίτλο "L'Altalena" στο όνομα του F. Florentio. Την ίδια χρονιά εκδόθηκε από τον οίκο Forlivesi & C. στη Φλωρεντία παρτιτούρα (δες εδώ και εδώ) με τίτλο "Altalena" στην οποία αναφέρονται τα ονόματα του Giovanni Βattista Pirani στη διασκευή της μουσικής και του B. Torena ως στιχουργού. Αυτή η παρτιτούρα, η μόνη στην οποία κατέστη δυνατή η πρόσβαση, περιλαμβάνει το τραγούδι της παρούσας ηχογράφησης.

Επίσης, γαλλική παρτιτούρα του τραγουδιού, στο όνομα του G. Pirani με στίχους του Maurice Guidon, εκδόθηκε το 1899 στη Νίκαια από τις εκδόσεις P. Decourcelle. Στο όνομα του ίδιου συνθέτη με στίχους του L. Chojecki κυκλοφόρησε και πολωνική παρτιτούρα, η οποία εκδόθηκε στη Βαρσοβία από τις εκδόσεις B. Rudzki.

Στην ετικέτα του δίσκου Odeon No 36550, που περιλαμβάνει τη γαλλική εκδοχή του τραγουδιού με τίτλο "Balançoire", ως συνθέτης αναγράφεται G. Β. Pirani, ενώ στον κατάλογο της Odeon, στα στοιχεία της ίδιας ηχογράφησης, αναγράφονται τα ονόματα "(Selesi / Florentis)".

Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Alan Kelly, το DAHR, την ιστοσελίδα του αρχείου του Yuri Bernikov και άλλες πηγές, τραγούδι με τίτλο "L'Altalena", το οποίο σε κάποιες περιπτώσεις συνοδεύεται από τον χαρακτηρισμό "canzone popolare" ή "canzone italiana", ηχογραφήθηκε αρκετές φορές στην ιστορική δισκογραφία σε διάφορα μέρη (Λονδίνο, Βιέννη, Παρίσι, Μιλάνο, Τρέντο, Νάπολη, Βαρσοβία, Λίμα) μεταξύ των ετών 1902–1917, με τα εξής ονόματα δημιουργών: Florentis, Florentino, Selesi, Senese, Pirani, Pisani. Ενδεικτικά, ακολουθούν κάποιες από τις ηχογραφήσεις, για τις περισσότερες από τις οποίες δεν εντοπίστηκε ηχητικό υλικό:

- "L'Altalena" (Florentis), Signor Fantoni, Λονδίνο, 1 Οκτωβρίου 1902 (Gramophone 2405b – 52383)
- "L'Altalena", Italienisches Lied (Selesi), K u K Infanterie Regiment Nr 51, Freiherr Von Probst, Βιέννη, 1906 (Gramophone 2598k – 20161)
- "L'Altalena" (Selesi), Coppia Corbetta, Μιλάνο, 1906 (Gramophone 9519b – X 94035)
- "Balançoire" (Pirani), Altalena, Chanson Napoletaine, Mr Maréchal [Maréchal André], Παρίσι, 1906 (Odeon XP 2378 – No 36550)
- "L'Altalena" – Valzer (G. B. Pirani), Lanner, Βιέννη, Νοέμβριος 1908 (Odeon A 92028)
- "Altalena", piosnka włoska Pisani’ego (Altalena, ιταλικό τραγούδι του Pisani), Редо Йосиф (Józef Stanisław Redo), Βαρσοβία, πιθανώς 1909 (Сирена-Рекорд 8494)
- "L'altalena", canzonette populare napoletane (Senese), Signorina Bollini, Νάπολη, c. 1912 (Polyphon 9236 – 14009)
- "L'Altalena", Canzone italiana, Corpo Municipale di Trento, Trento, Αυστρία, 18 Ιουνίου 1913 (Gramophone 15559l – 590014)
- "Altalena", Canzonetta (G. B. Pirani), Orquesta del Zoológico, Λίμα, 3 Σεπτεμβρίου 1917 (Victor G 2329 – 73251)
- "La Sorrento – L'Altalena", Tichy und Schmiedl [Schmidt], Ευρώπη, 19; (Drucker "Sokol" Record, 54354 - 2080 a)

Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, εκτός από την παρούσα ηχογράφηση, έχει μέχρι στιγμής εντοπιστεί ακόμα μία, η οποία πραγματοποιήθηκε από τον Γιώργο Χέλμη στη Νέα Υόρκη, τον Αύγουστο του 1918 περίπου, με τίτλο "Όταν βγαίνεις το πρωί στο παραθύρι" (Columbia USA 84612 - E4124).

Η ελληνική παρτιτούρα εκδόθηκε από τον οίκο Γ. Φέξη στην Αθήνα με τον τίτλο "Στο παραθύρι" και συνοδεύεται από τα αρχικά Χ. Χ.

Σύμφωνα με τους Γιώργο Κωνστάντζο, Θωμά Ταμβάκο, Αθανάσιο Τρικούπη (2014, 150–151), Χ. Χ. ήταν το ψευδώνυμο που χρησιμοποιούσε ο συνθέτης Σωτήριος Γκρεκ.

Ο δίσκος, στην ετικέτα του οποίου δεν αναγράφεται κανένα στοιχείο για τους εκτελεστές, περιλαμβάνει μόνο ένα ηχογράφημα. Όπως αναφέρει ο Αριστομένης Καλυβιώτης (2015: 95-96): «[...] μέχρι το 1904, οι δίσκοι γραμμοφώνου ήταν τυπωμένοι μόνο απ' τη μία πλευρά τους. Από το 1905 πρώτη η γερμανική εταιρεία δίσκων “Odeon Rec.” άρχισε την παραγωγή δίσκων διπλής όψεως και ακολούθησαν αμέσως οι άλλες εταιρείες της εποχής».

Στη βάση δεδομένων του Alan Kelly δεν υπάρχει καταγεγραμμένη η παρούσα ηχογράφηση. Ωστόσο, με βάση τους αριθμούς μήτρας πιθανότατα συγκατελέγεται στον κύκλο ηχογραφήσεων που πραγματοποίησε ο ηχολήπτης W. Sinkler Darby στην Κωνσταντινούπολη τον Οκτώβριο του 1904, με την Αθηναϊκή Εστουδιαντίνα.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης