Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Ερευνώντας το ιστορικό υλικό, φαίνεται ότι ειδικά μία πόλη της ιταλικής χερσονήσου ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με τα μεγάλα αστικά κέντρα όπου πρωταγωνίστησαν ελληνόφωνοι μουσικοί. Πρόκειται για τη Νάπολη και το περίφημο Canzone Napoletana. Η εν λόγω ηχογράφηση ανήκει σε ένα corpus τραγουδιών, από το οποίο οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ναπολιτάνικα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι οικειοποιήσεις δεν αφορούν μόνο το ναπολιτάνικο τραγούδι αλλά συνολικά το ιταλόφωνο, καθώς συχνά τα πρωτότυπα ναπολιτάνικα μεταφράστηκαν στην ιταλική, από την οποία προέκυψε το δάνειο. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Άλλωστε, η συνθήκη των μαντολίνων, των κιθάρων, των μαρς, της φωνητικής πολυφωνίας και του bel canto φωνητικού ιδιώματος αποτελούν χαρακτηριστικά που φανερώνουν τις επιρροές του Canzone Napoletana στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά σχηματίζεται είναι εξαιρετικά σύνθετο και δεν αφορά μόνο τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις.
Σε αντίθεση με την πλειοψηφία των περιπτώσεων, όπου οι λαϊκοί μουσικοί πρωταγωνιστούν σε αυτές τις οικειοποιήσεις, στο «Μη με παιδεύεις!» είναι ο Θεόφραστος Σακελλαρίδης αυτός ο οποίος εμπνέεται από το “Balcone 'nchiuso!” και δημιουργεί ένα τραγούδι χρησιμοποιώντας το κουπλέ του ναπολιτάνικου τραγουδιού και γράφοντας νέο ρεφρέν.
Δεν είναι η μοναδική περίπτωση που ο συνθέτης στρέφεται προς το ναπολιτάνικο τραγούδι για να δανειστεί μουσικό υλικό ή να αντλήσει έμπνευση. Το «Γύρισε πίσω», το «Άσμα δικαιοσύνης» (διασκευή του τραγουδιού "Nanninella" στο οποίο βασίστηκε και η «Σμυρνιοπούλα») και το «Άσμα στρατού» (διασκευή του "O ritorno d' 'o cungedato" στο οποίο βασίστηκε και το «Αχ μη σε φίλησα») από τα «Παναθήναια του 1907», η «Νέα γυναίκα» από τα «Παναθήναια του 1908», «Τα δένδρα» (διασκευή του "Mbraccia a me!..." στο οποίο βασίστηκε και το «Δεν σε θέλω πια») από τα «Παναθήναια του 1909», η «Δυωδία Απαλλαγέντος-Ελενίτσας» (διασκευή του "Il pesciolino", που ηχογραφήθηκε με τον τίτλο «Ο κομήτης») από τα «Παναθήναια του 1910», το «Εκλογή-Αποκρηά» (διασκευή του "'A 'nnammurata d’ ’o Bersagliere" στο οποίο βασίστηκε και το «Η δόλια σου ματιά») από τα «Παναθήναια του 1914» είναι μερικά μόνο από τα τραγούδια που φανερώνουν τη σχέση του με το είδος.
Γράφει σχετικά ο Θόδωρος Χατζηπανταζής (Χατζηπανταζής - Μαράκα, 1977, 1: 161): «Όταν στα 1911 ρωτήθηκε από δημοσιογράφους ο Θεόφραστος Σακελλαρίδης, πώς γράφει τη μουσική των "Παναθηναίων", έδωσε χωρίς δισταγμό την παρακάτω απάντηση [εφ "Αθήναι", 16 Ιουλίου 1911]: "Πηγαίνω με τους συγγραφείς της επιθεωρήσεως εις το καφεσαντάν και κρατώ εις το μουσικόν μου τετράδιον εστενογραφημένα μουσικά πρακτικά. [...] Συνήθως είναι ναπολιτάνικα τραγούδια, διότι το αυτί των Ναπολιτάνων είναι εις την αυτήν μοίραν με των Αθηναίων. Εφέτος, όμως, επειδή η ναπολιτάνικη μουσική ήτο πολύ φτωχική και επειδή είναι της μόδας η των βιεννέζικων οπερεττών, επροτιμήσαμεν την δευτέραν διά τα "Παναθήναια". [...] Παίρνω δεξιά αριστερά από οπερέττες. Την "Πριγκήπισσα των δολλαρίων" την ετρύγησα εφέτος. Άλλα σβήνω, άλλα αφήνω. Από 2-3 τραγούδια παίρνω μερικές πατούτες [battute], εις αυτάς κολλώ ξένην εισαγωγήν και κάμνω νέον τραγούδι. Άλλα συμπληρώνω με δικήν μου ρεφραίν».
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα ευρήματα αποτελεί τη μοναδική καταγραφή του τραγουδιού στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, ενώ παραμένει άγνωστο αν γράφτηκε για τις ανάγκες κάποιας οπερέτας, το μουσικοθεατρικό είδος στο οποίο διέπρεψε ο Θεόφραστος Σακελλαρίδης.
Το πρωτότυπο, “Balcone 'nchiuso!”, είναι δημιούργημα των Vittorio Fassone (μουσική) και του Giuseppe Capaldo (στίχοι).
Με βάση τα έως τώρα ευρήματα, φαίνεται πως εκδίδεται για πρώτη φορά το 1910 στη Νάπολη από τις εκδόσεις F. Bideri. Το “Piedigrotta 1910”, όπου σύμφωνα με την παρτιτούρα παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το τραγούδι, αφορά σε μία από τις πιο διάσημες και παλαιότερες θρησκευτικές γιορτές που πραγματοποιούνταν στη Νάπολη. Κατά την διάρκεια της γιορτής ένας μουσικός διαγωνισμός λάμβανε χώρα, ο οποίος κατά τον 19ο αιώνα μετατράπηκε σε δυναμικό φεστιβάλ. Το εν λόγω φεστιβάλ έλαβε τη μορφή εμπορικού μηχανισμού, ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση και προώθηση του ναπολιτάνικου τραγουδιού.
Μέχρι τώρα έχουν εντοπιστεί στην ιταλική ιστορική δισκογραφία οι παρακάτω ηχογραφήσεις:
- Giuseppe Godono, Nάπολη, 30 Ιουνίου 1911 (Società Fonografica Napoletana 43454 - 43454), Νάπολη, 29 Φεβρουαρίου 1912 (Phonotype 698 - 698), Νέα Υόρκη, Δεκέμβριος 1929 (Columbia W403476 - 14684-F)
- Piero Orsatti, Νέα Υόρκη, 20 Νοεμβρίου 1912 (Columbia 38414 - E1876)
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Ερευνώντας το ιστορικό υλικό, φαίνεται ότι ειδικά μία πόλη της ιταλικής χερσονήσου ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με τα μεγάλα αστικά κέντρα όπου πρωταγωνίστησαν ελληνόφωνοι μουσικοί. Πρόκειται για τη Νάπολη και το περίφημο Canzone Napoletana. Η εν λόγω ηχογράφηση ανήκει σε ένα corpus τραγουδιών, από το οποίο οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ναπολιτάνικα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι οικειοποιήσεις δεν αφορούν μόνο το ναπολιτάνικο τραγούδι αλλά συνολικά το ιταλόφωνο, καθώς συχνά τα πρωτότυπα ναπολιτάνικα μεταφράστηκαν στην ιταλική, από την οποία προέκυψε το δάνειο. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Άλλωστε, η συνθήκη των μαντολίνων, των κιθάρων, των μαρς, της φωνητικής πολυφωνίας και του bel canto φωνητικού ιδιώματος αποτελούν χαρακτηριστικά που φανερώνουν τις επιρροές του Canzone Napoletana στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά σχηματίζεται είναι εξαιρετικά σύνθετο και δεν αφορά μόνο τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις.
Σε αντίθεση με την πλειοψηφία των περιπτώσεων, όπου οι λαϊκοί μουσικοί πρωταγωνιστούν σε αυτές τις οικειοποιήσεις, στο «Μη με παιδεύεις!» είναι ο Θεόφραστος Σακελλαρίδης αυτός ο οποίος εμπνέεται από το “Balcone 'nchiuso!” και δημιουργεί ένα τραγούδι χρησιμοποιώντας το κουπλέ του ναπολιτάνικου τραγουδιού και γράφοντας νέο ρεφρέν.
Δεν είναι η μοναδική περίπτωση που ο συνθέτης στρέφεται προς το ναπολιτάνικο τραγούδι για να δανειστεί μουσικό υλικό ή να αντλήσει έμπνευση. Το «Γύρισε πίσω», το «Άσμα δικαιοσύνης» (διασκευή του τραγουδιού "Nanninella" στο οποίο βασίστηκε και η «Σμυρνιοπούλα») και το «Άσμα στρατού» (διασκευή του "O ritorno d' 'o cungedato" στο οποίο βασίστηκε και το «Αχ μη σε φίλησα») από τα «Παναθήναια του 1907», η «Νέα γυναίκα» από τα «Παναθήναια του 1908», «Τα δένδρα» (διασκευή του "Mbraccia a me!..." στο οποίο βασίστηκε και το «Δεν σε θέλω πια») από τα «Παναθήναια του 1909», η «Δυωδία Απαλλαγέντος-Ελενίτσας» (διασκευή του "Il pesciolino", που ηχογραφήθηκε με τον τίτλο «Ο κομήτης») από τα «Παναθήναια του 1910», το «Εκλογή-Αποκρηά» (διασκευή του "'A 'nnammurata d’ ’o Bersagliere" στο οποίο βασίστηκε και το «Η δόλια σου ματιά») από τα «Παναθήναια του 1914» είναι μερικά μόνο από τα τραγούδια που φανερώνουν τη σχέση του με το είδος.
Γράφει σχετικά ο Θόδωρος Χατζηπανταζής (Χατζηπανταζής - Μαράκα, 1977, 1: 161): «Όταν στα 1911 ρωτήθηκε από δημοσιογράφους ο Θεόφραστος Σακελλαρίδης, πώς γράφει τη μουσική των "Παναθηναίων", έδωσε χωρίς δισταγμό την παρακάτω απάντηση [εφ "Αθήναι", 16 Ιουλίου 1911]: "Πηγαίνω με τους συγγραφείς της επιθεωρήσεως εις το καφεσαντάν και κρατώ εις το μουσικόν μου τετράδιον εστενογραφημένα μουσικά πρακτικά. [...] Συνήθως είναι ναπολιτάνικα τραγούδια, διότι το αυτί των Ναπολιτάνων είναι εις την αυτήν μοίραν με των Αθηναίων. Εφέτος, όμως, επειδή η ναπολιτάνικη μουσική ήτο πολύ φτωχική και επειδή είναι της μόδας η των βιεννέζικων οπερεττών, επροτιμήσαμεν την δευτέραν διά τα "Παναθήναια". [...] Παίρνω δεξιά αριστερά από οπερέττες. Την "Πριγκήπισσα των δολλαρίων" την ετρύγησα εφέτος. Άλλα σβήνω, άλλα αφήνω. Από 2-3 τραγούδια παίρνω μερικές πατούτες [battute], εις αυτάς κολλώ ξένην εισαγωγήν και κάμνω νέον τραγούδι. Άλλα συμπληρώνω με δικήν μου ρεφραίν».
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα ευρήματα αποτελεί τη μοναδική καταγραφή του τραγουδιού στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, ενώ παραμένει άγνωστο αν γράφτηκε για τις ανάγκες κάποιας οπερέτας, το μουσικοθεατρικό είδος στο οποίο διέπρεψε ο Θεόφραστος Σακελλαρίδης.
Το πρωτότυπο, “Balcone 'nchiuso!”, είναι δημιούργημα των Vittorio Fassone (μουσική) και του Giuseppe Capaldo (στίχοι).
Με βάση τα έως τώρα ευρήματα, φαίνεται πως εκδίδεται για πρώτη φορά το 1910 στη Νάπολη από τις εκδόσεις F. Bideri. Το “Piedigrotta 1910”, όπου σύμφωνα με την παρτιτούρα παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το τραγούδι, αφορά σε μία από τις πιο διάσημες και παλαιότερες θρησκευτικές γιορτές που πραγματοποιούνταν στη Νάπολη. Κατά την διάρκεια της γιορτής ένας μουσικός διαγωνισμός λάμβανε χώρα, ο οποίος κατά τον 19ο αιώνα μετατράπηκε σε δυναμικό φεστιβάλ. Το εν λόγω φεστιβάλ έλαβε τη μορφή εμπορικού μηχανισμού, ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση και προώθηση του ναπολιτάνικου τραγουδιού.
Μέχρι τώρα έχουν εντοπιστεί στην ιταλική ιστορική δισκογραφία οι παρακάτω ηχογραφήσεις:
- Giuseppe Godono, Nάπολη, 30 Ιουνίου 1911 (Società Fonografica Napoletana 43454 - 43454), Νάπολη, 29 Φεβρουαρίου 1912 (Phonotype 698 - 698), Νέα Υόρκη, Δεκέμβριος 1929 (Columbia W403476 - 14684-F)
- Piero Orsatti, Νέα Υόρκη, 20 Νοεμβρίου 1912 (Columbia 38414 - E1876)
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
