Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι «Της ξενιτιάς ο πόνος».
Η παρούσα ηχογράφηση (ανατύπωση από τον δίσκο His Master's Voice AO 2016) περιλαμβάνει διασκευή με ελληνικούς στίχους του τουρκικού τραγουδιού “Her Yer Karanlik (ή “Makber”), σε ποίηση του Abdülhak Hâmid Tarhan (βλ. εδώ). Eμφανίζεται στη δισκογραφία την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα και ηχογραφείται αρκετές φορές τις επόμενες δεκαετίες. Ενδεικτικά:
– “Her Yer Karanlik”, Aksaraylı Yaşar Bey, Κωνσταντινούπολη, γύρω στα 1921 (Orfeon 13167).
– “Makber Abdoulhak Hamidin - Her Yer Karanlık/I”, [Hafız] Yaşar [Okur] Bey, Κωνσταντινούπολη, 1923-1926 (Odeon xC 2951 – X 46384).
– “Makber Abdoulhak Hamidin – Her Yer Karanlik/II”, Yaşar Bey, Κωνσταντινούπολη, 1923-1926 (Odeon xC 2952 – X 46385).
– “Her Yer Karnalik (2nci Kisim)”, Hafız Burhan Sesyilmaz, Κωνσταντινούπολη, 1927 (Columbia W-22078 – RT 17950 & 12283).
– “Karanlık”, Hâfız Ahmet Bey, Κωνσταντινούπολη, 1927 (Odeon Rx-46431 – xC 2987).
– “Her Yer Karanlik”, I Partie, Mahmoud Djelaleddin Bey (Mahmut Celalettin), Κωνσταντινούπολη, δεκαετία του 1930 (Parlophone 18551 – B. 21021-I).
Συνεχίζοντας με το τουρκόφωνο ρεπερτόριο, είναι αξιοσημείωτο ότι το τραγούδι ηχογραφήθηκε τρεις φορές από ισάριθμους Έλληνες τραγουδιστές:
– “Her yer karanlik”, Achilleas Poulos, Κάμντεν, Νέα Υερσέη, 26 Αυγούστου 1927 (Victor CVE-38548 – 68868).
– “Her yer karanlik”, Ρόζα Εσκενάζυ, Κωνσταντινούπολη, 1954 (Balkan 4047-Α).
– «Ερ γερ Καρανλίκ», Στέλιος Καζαντζίδης, Αθήνα, 1960, (Columbia C.G. 4195 – D.G. 7591) και επανέκδοση σε δίσκο 45 στροφών 7XCG 605 – SCDG 2750).
Ηχογραφήθηκε, επίσης, στη Νέα Υόρκη γύρω στα 1940 στην τουρκική γλώσσα από τον Ashot Yergat για την εταιρεία της Κας Κούλας Panhellenic (“Heryer Karanluk”, Panhellenic P 137-A).
Το τραγούδι εντοπίζεται και στο σεφαραδίτικο ρεπερτόριο. Το 1942 στη Νέα Υόρκη η Victoria Hazan ηχογραφεί το “Lagrimas Verterei” (Metropolitan 3004-A).
Στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο ηχογραφήθηκε πέντε φορές:
– «Χερ γιερ καρανλίκ», Γρηγόρης Ασίκης, Αθήνα 1928 (Columbia UK 20283 – 8270).
– «Της ξενιτιάς ο πόνος», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 1928 (HMV BF 1711 – AO-257).
– «Εργιέρ Καρανλίκ», Μαρίκα Πολίτισσα (Φραντζεσκοπούλου), Αθήνα, 1929 (Odeon Go 1469-2 – GA 1435/A 190262 a).
– «Της ξενιτιάς ο πόνος», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 11 Μαΐου 1931 (HMV OW-88 – AO-2016 & RCA Victor 38-3030 & Orthophonic S-629), παρούσα ηχογράφηση.
– «Ο φθισικός», Ρόζα Εσκενάζυ, Αθήνα, 1934 (HMV OT 1684-1 – AO 2169). Σύμφωνα με την ετικέτα του δίσκου, το τραγούδι αποδίδεται στη Ρόζα Εσκενάζυ.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι «Της ξενιτιάς ο πόνος».
Η παρούσα ηχογράφηση (ανατύπωση από τον δίσκο His Master's Voice AO 2016) περιλαμβάνει διασκευή με ελληνικούς στίχους του τουρκικού τραγουδιού “Her Yer Karanlik (ή “Makber”), σε ποίηση του Abdülhak Hâmid Tarhan (βλ. εδώ). Eμφανίζεται στη δισκογραφία την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα και ηχογραφείται αρκετές φορές τις επόμενες δεκαετίες. Ενδεικτικά:
– “Her Yer Karanlik”, Aksaraylı Yaşar Bey, Κωνσταντινούπολη, γύρω στα 1921 (Orfeon 13167).
– “Makber Abdoulhak Hamidin - Her Yer Karanlık/I”, [Hafız] Yaşar [Okur] Bey, Κωνσταντινούπολη, 1923-1926 (Odeon xC 2951 – X 46384).
– “Makber Abdoulhak Hamidin – Her Yer Karanlik/II”, Yaşar Bey, Κωνσταντινούπολη, 1923-1926 (Odeon xC 2952 – X 46385).
– “Her Yer Karnalik (2nci Kisim)”, Hafız Burhan Sesyilmaz, Κωνσταντινούπολη, 1927 (Columbia W-22078 – RT 17950 & 12283).
– “Karanlık”, Hâfız Ahmet Bey, Κωνσταντινούπολη, 1927 (Odeon Rx-46431 – xC 2987).
– “Her Yer Karanlik”, I Partie, Mahmoud Djelaleddin Bey (Mahmut Celalettin), Κωνσταντινούπολη, δεκαετία του 1930 (Parlophone 18551 – B. 21021-I).
Συνεχίζοντας με το τουρκόφωνο ρεπερτόριο, είναι αξιοσημείωτο ότι το τραγούδι ηχογραφήθηκε τρεις φορές από ισάριθμους Έλληνες τραγουδιστές:
– “Her yer karanlik”, Achilleas Poulos, Κάμντεν, Νέα Υερσέη, 26 Αυγούστου 1927 (Victor CVE-38548 – 68868).
– “Her yer karanlik”, Ρόζα Εσκενάζυ, Κωνσταντινούπολη, 1954 (Balkan 4047-Α).
– «Ερ γερ Καρανλίκ», Στέλιος Καζαντζίδης, Αθήνα, 1960, (Columbia C.G. 4195 – D.G. 7591) και επανέκδοση σε δίσκο 45 στροφών 7XCG 605 – SCDG 2750).
Ηχογραφήθηκε, επίσης, στη Νέα Υόρκη γύρω στα 1940 στην τουρκική γλώσσα από τον Ashot Yergat για την εταιρεία της Κας Κούλας Panhellenic (“Heryer Karanluk”, Panhellenic P 137-A).
Το τραγούδι εντοπίζεται και στο σεφαραδίτικο ρεπερτόριο. Το 1942 στη Νέα Υόρκη η Victoria Hazan ηχογραφεί το “Lagrimas Verterei” (Metropolitan 3004-A).
Στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο ηχογραφήθηκε πέντε φορές:
– «Χερ γιερ καρανλίκ», Γρηγόρης Ασίκης, Αθήνα 1928 (Columbia UK 20283 – 8270).
– «Της ξενιτιάς ο πόνος», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 1928 (HMV BF 1711 – AO-257).
– «Εργιέρ Καρανλίκ», Μαρίκα Πολίτισσα (Φραντζεσκοπούλου), Αθήνα, 1929 (Odeon Go 1469-2 – GA 1435/A 190262 a).
– «Της ξενιτιάς ο πόνος», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 11 Μαΐου 1931 (HMV OW-88 – AO-2016 & RCA Victor 38-3030 & Orthophonic S-629), παρούσα ηχογράφηση.
– «Ο φθισικός», Ρόζα Εσκενάζυ, Αθήνα, 1934 (HMV OT 1684-1 – AO 2169). Σύμφωνα με την ετικέτα του δίσκου, το τραγούδι αποδίδεται στη Ρόζα Εσκενάζυ.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
