Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Ένα από αυτά τα συναρπαστικά δίκτυα αφορά γαλλικά τραγούδια, τα οποία οικειοποιήθηκαν μεταξύ άλλων και Έλληνες μουσικοί. Η οικειοποίηση είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Η γαλλική οικουμένη δανείζει τα chansons της, τα οποία κουβαλούν μια δυναμική παράδοση τραγουδοποιΐας και επιτέλεσης. Το Παρίσι, η Μονμάρτη και τα cabarets artistiques επηρεάζουν τις μουσικές του κόσμου. Η ατμόσφαιρα από το Chat Noir, το οποίο λειτούργησε από το 1881, φτάνει και στην ελληνική οικουμένη. Τέτοιου τύπου μουσικοί τόποι, τα περίφημα καφέ σαντάν, προκύπτουν στην Αθήνα αλλά και σε άλλα αστικά κέντρα του ελληνικού κράτους. Αυτά τα γαλλικά τραγούδια εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει και καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του.

Η εν λόγω ηχογράφηση αποτελεί διασκευή του γαλλικού τραγουδιού "Chanson pour Elle" του Eugène Poncin (Παρίσι, 25 Ιανουαρίου 1860 – 1 Φεβρουαρίου 1940). Σύμφωνα με την γαλλική παρτιτούρα του τραγουδιού, η οποία εκδόθηκε στο Παρίσι το 1907 από τον οίκο Christiné, τους στίχους υπογράφουν οι Eugène Christien (18.. – 21 Οκτωβρίου 1909) και Henri Christiné (Γενεύη, 27 Δεκεμβρίου 1867 – Nice, Alpes-Maritimes, 25 Νοεμβρίου 1941).

Στη γαλλική ιστορική δισκογραφία έχουν εντοπιστεί μέχρι στιγμής οι ακόλουθες ηχογραφήσεις:

– Karl Ditan, Παρίσι, 1909 (Odeon A73106).
– Paul Dalbret, Παρίσι, 1910 (Odeon France xP 5018 – X 97618).
– Georges Welldy, Παρίσι, 1910 (Disque Aspir 1173 – 5412 9).

Με τα μέχρι τώρα συλλεχθέντα στοιχεία οι πρώτες ελληνικές ηχογράφησεις του τραγουδιού πραγματοποιήθηκαν το 1911. Συγκεκριμένα, στις 14 Σεπτεμβρίου 1911 ηχογραφήθηκε στην Κωνσταντινούπουλη από τον Χρίστο ή Σταμάτη Μπόγια με τον τίτλο «Η νέα Σμυρνιά» για την Favorite (5959-t  – 1-55040). Όπως επισημαίνει ο Αριστομένης Καλυβιώτης (2023: 148), η ηχογράφηση αντιγράφτηκε και κυκλοφόρησε σε πλαστό δίσκο (Corona Record No 46). Τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς ηχογραφήθηκε, με ελληνικούς και γαλλικούς στίχους, στη Σμύρνη από την Σμυρνέικη Εστουδιαντίνα Βασιλάκη και τον Γιώργο Σαβαρή (Gramophone 2361y – 14-12032). Τίτλος της ηχογράφησης: «Σμυρνιά».

Τρίτη στη σειρά ηχογράφηση είναι η παρούσα, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, στις 19 Σεπτεμβρίου του 1912 για λογαριασμό της Gramophone και επανεκδόθηκε στην Αμερική από την Victor στον δίσκο με αριθμό καταλόγου 65978-A. Στην βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Alan Kelly, στο πεδίο εκτελεστές, αναγράφεται: “Estudiantina Grecque – Melitzianos Choeur”. Την ευθύνη της ηχογράφησης είχε ο ηχολήπτης Charles Scheuplein.

Επίσης, το τραγούδι ηχογραφήθηκε στο Σικάγο, περίπου το 1924, από την Κυρία Κλεονίκη με τον τίτλο «Σμυρνιά» για την Greek Record Company (B-508) και στην Αθήνα περίπου το 1927, από τον Γιώργο Πασχάλη για την Polydor (V 50252) με τον ίδιο τίτλο «Σμυρνιά».

Η ελληνική παρτιτούρα κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο «Μουσική» Μυστακίδου, Ευσταθιάδου και Μακρή, με τίτλο «Η Σμυρνιά», από τον εκδοτικό οίκο Γεωργίου Φέξη με τον ίδιο τίτλο (βλ. εδώ και εδώ) και με τον τίτλο «Σμυρνιά» από τους εκδοτικούς οίκους Δημ. Κ. Ράλλη και Σ. Χρηστίδη, στη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη αντίστοιχα.

Το τραγούδι, με άλλους στίχους στο κουπλέ, συμπεριλήφθηκε στην Α' σκηνή της δεύτερης πράξης της επιθεώρησης «Ξιφίρ Φαλέρ», που πρωτοπαρουσιάστηκε στις 16 Ιουνίου του 1916, στο υπαίθριο θέατρο του Παλαιού Φαλήρου (βλ. Χατζηπανταζής - Μαράκα, 1977, 3: 404-405). Πρόκειται για την πιο θεαματική και πολυέξοδη επιθεώρηση στην ιστορία της νεοελληνικής σκηνής, σε κείμενα των Γεωργίου Πωπ, Νικολάου Λάσκαρη, Μιλτιάδη Λιδωρίκη, μουσική των Στέφανου Βαλτετσιώτη, Α. Βουτσινά, Σπύρου Καίσαρη, σκηνικά-κουστούμια του Πάνου Αραβαντινού και πρωταγωνιστές τη Γερμανίδα Έλσα Ένκελ, τη Ντόρα Βάλβη, τον Γ. Δράμαλη, τον Ε. Δαμάσκο, τη Δανάη Δαμάσκου κ.ά.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης