Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Η εν λόγω ηχογράφηση αφορά έναν ορχηστρικό σκοπό, αρκετά δημοφιλή ακόμη και σήμερα στο σύγχρονο λαϊκό ρεπερτόριο, ο οποίος με βάση τα μέχρι τώρα στοιχεία φαίνεται να ηχογραφήθηκε στην Αμερική. Τον σκοπό μοιράζονται πολλά «εθνικά» ρεπερτόρια· κύριοι αγωγοί του, όμως, δείχνουν πως αποτέλεσαν οι Εβραίοι και οι Έλληνες μουσικοί. Στο Discography of American Historical Recordings (DAHR) συναντάμε τις εξής πληροφορίες:

Στις 15 Αυγούστου του 1927, η ορχήστρα του Κώστα Παπαγκίκα ηχογραφεί στη Νέα Υόρκη το ορχηστρικό «Η λατέρνα της Πόλης» (OKeh W 81229 – 82507). Πρόκειται για εκδοχή του σκοπού που μας ενδιαφέρει.

Περίπου ένα μήνα αργότερα, στις 29 Σεπτεμβρίου του 1927, η ορχήστρα του Dimitry Kornienko (Дмитрий Николаевич Корниенко) ηχογραφεί το ορχηστρικό “Katerinke” (Victor BE 40254). Η ιστορία του Kornienko είναι ενδιαφέρουσα: γεννημένος το 1888 στο Κίεβο της Ουκρανίας, μεταναστεύει στην Αμερική στα τέλη του 1923. Στην εγγραφή του στο πλοίο Βύρων, το οποίο παίρνει από την Κωνσταντινούπολη, δηλώνει ρωσική εθνικότητα και ως προηγούμενο τόπο κατοικίας του το Μπατούμι, πόλη της σημερινής Γεωργίας, στα σύνορα με την Τουρκία στη Μαύρη Θάλασσα. Ακόμη πιο ενδιαφέρουσα φαίνεται να είναι και η πληροφορία που προέρχεται από τον Martin Schwartz, ότι στην Yiddish γλώσσα η λέξη “Katerinke” σημαίνει «λατέρνα» και αυτό λόγω του τρόπου θανάτου της Αγίας Αικατερίνης, επάνω σε μία ρόδα βασανιστηρίων.

Η συγκεκριμένη ηχογράφηση κυκλοφορεί στο εμπόριο με διάφορες εκδοχές, όσον αφορά τον τίτλο:

- I laterna tis polis (VΙ 80212)
- Katerinka (VΙ 80213)
- Η λατέρνα της Πόλης (VI 26 8037)
- Besarabia (VI 19023)

Όπως διαβάζουμε στο DAHR, κάθε κυκλοφορία της ηχογράφησης προορίζονταν και για μια διαφορετική «εθνική» αγορά της Αμερικής: ουκρανική, ρωσική, ρουμάνικη, πολωνέζικη, εβραϊκή, ελληνική.

Τον Οκτώβριο του 1928 το Νόβελτυ σεξτέτο του Λουκιανού Καββαδία ηχογραφεί στη Νέα Υόρκη το ορχηστρικό «Η λατέρνα της Πόλης» (Columbia W 206038 -56130-F, παρούσα ηχογράφηση).

Δύο περίπου χρόνια αργότερα, τον Οκτώβριο-Νοέμβριο του 1930, λαϊκή ορχήστρα με αρμόνικα ηχογραφεί στην Αθήνα το ορχηστρικό «Σέρβικος χορός» (Parlophon 101137 - B-21555-Ι).

Στις 29 Μαΐου 1935 ο Χαρίλαος Κρητικός (Πιπεράκης), στην κρητική λύρα, και ο Επαμεινώνδας Ασημακόπουλος, στο λαούτο, ηχογραφούν στο Σικάγο το ορχηστρικό «Χασάπικο» (Columbia USA C 992 - 56355-F).

Αξίζει να αναφερθεί και η εμφάνιση του σκοπού και στο δημοτικό ρεπερτόριο. Συγκεκριμένα, στον δίσκο με τίτλο «Τραγούδια της Θράκης» (Σύλλογος προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής, S.D.N.M. 106), ο οποίος κυκλοφόρησε το 1973 υπό την επιμέλεια του Σίμωνα Καρά, με χρηματοδότηση του Ιδρύματος Φορντ, συναντάμε ηχογράφηση με τίτλο «Κασάπικο». Με βάση το ένθετο, παίζουν οι μουσικοί: Ιωάννης Παπόγλου (βιολί), Ιωάννης Καμαριωτίδης (κλαρίνο) και Δημήτρης Παπόγλου (ούτι). Άξια προσοχής είναι η πρακτική εκτέλεσης που χρησιμοποιεί το ούτι, εκτελώντας ρυθμικές συγχορδίες. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί, δε, η σημείωση εντός του ενθέτου. Το πρωτότυπο κείμενο, όπως κυκλοφόρησε στον δίσκο 33 στροφών το 1973 αναφέρει τα εξής:

«Όργανα ορχήστρος στη Θράκη: [...] ούτι (η μεσαιωνική αρχαιότροπος κιθάρα) που τελευταία την υποκαθιστά το "τζιμπίσι" (μιξοβάρβαρο συνταίριασμα δυτικού μπάντζου λαούτου και ουτιού)»

Στην επανέκδοση σε CD, του 2001, το επεξεργασμένο πλέον κείμενο αναφέρει:

«Μουσικά όργανα της Θράκης: [...] Νυκτά: ούτι, το οποίο έχει σήμερα αντικατασταθεί από το τζιμπίσι (ένα μουσικό όργανο - υβρίδιο μπάντζου, λαούτου και ουτιού)».

Πρόκειται για τον σκοπό που μας ενδιαφέρει, ο οποίος σημειώνεται στον δίσκο ως «Ρεδαιστού και Συληβρίας». Το μελωδικό μέρος του κλαρίνου καταγράφεται, δε, από τους Λαμπρογιάννη Πεφάνη και Στέφανο Φευγαλά, στον δεύτερο τόμο της έκδοσης Μουσικές καταγραφές (2016).

Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, η παλιότερη ηχογράφηση του σκοπού στο Yiddish ρεπερτόριο είναι αυτή που πραγματοποίησε τον Οκτώβριο-Νοέμβριο του 1908 στο Czernowitz (σήμερα Chernivtsi) της Ουκρανίας, η ορχήστρα Czernowitzer Civilkapelle με τίτλο "Kopaczinecaer Chusid" (Gramophone 5500r - X-100837).

Το πρώτο τμήμα του σκοπού το συναντάμε, επίσης, σε τρεις ακόμα ηχογραφήσεις στο Yiddish ρεπερτόριο:
- "Hulie kabtzen" (הוליע קבּצן), Aaron Lebedeff, Emerson Phonograph 41888-2 - 13186, Νέα Υόρκη, Ιούλιος 1921
- "Hulie kabzen" (הוליע קבצן), David Medoff, Columbia 87559 - E7266, Νέα Υόρκη, περίπου 1921
- "Alz for gelt" (אַלץ פאַר געלט), Aaron Lebedeff and Perets Sandler's Orchestra, Vocalion 12144/5 - 13003, Νέα Υόρκη, μεταξύ 1921-1923

(Θερμές ευχαριστίες στον Martin Schwartz για την υπόδειξη των παραπάνω Yiddish ηχογραφήσεων)

Ο σκοπός εμφανίζεται και στο λόγιο ρεπερτόριο. Ο Ελβετός συνθέτης, διευθυντής ορχήστρας, πιανίστας και φλαουτίστας Franco Cesarini (Bellinzone, Ελβετία, 18 Απριλίου 1961) στο έργο του για διπλό κουιντέτο πνευστών "Greek Folk Dances, Op. 58a" χρησιμοποίησε τη εν λόγω μελωδία στο τρίτο μέρος που φέρει τον τίτλο "Hasapiko". Στο πρώτο μέρους του έργου που φέρει τον τίτλο "Kalamatianos" επεξεργάζεται τη  «Σαμιώτισσα», ενώ το δεύτερο μέρος ονομάζεται "Zeibekiko". Τα ίδια μουσικά θέματα χρησιμοποιεί ο Cesarini στο έργο για ορχήστρα "Greek Folk Song Suite No. 2, Op. 58b", που εκδόθηκε σε παρτιτούρα το 2023 (βλ. εδώ). Σε αυτή τη σύνθεση τα τρία μέρη φέρουν τους τίτλους "Samiotissa", "Kato sto jalo" και "Chasaposerviko".

Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.

Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης