Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει.

Η παρούσα ηχογράφηση φέρει έναν εκ των δημοφιλέστερων σκοπών του ελληνόφωνου αστικού λαϊκού ρεπερτορίου. Εμφανίζεται στη δισκογραφία των 78 και των 33 στροφών, σε οργανικές ή σε τραγουδιστικές εκδοχές, με αρκετές παραλλαγές, διαφορετικούς στίχους και τίτλους. Ο Σταύρος Κουρούσης (2013: 68) αναφέρει ότι συγγενεύει με τη μελωδία που περιλαμβάνεται στην ηχογράφηση "Zeybek Havassi", την πρώτη ιστορική ηχογράφηση ζεϊμπέκικου σύμφωνα με τον ερευνητή. Πραγματοποιήθηκε στις 29 Μαΐου 1900 στην Κωνσταντινούπολη από τον kemençencı Anastas και τον Lavtacı Kostas (Berliner 1759A – 18000). Κατά την ίδια πηγή, η μελωδία της παραπάνω ηχογράφησης επικοινωνεί με έναν ακόμα σκοπό, το "Aptal havassi".

Από την ιστορική δισκογραφία ελληνικού ενδιαφέροντος σημειώνουμε τις ακόλουθες ηχογραφήσεις:

– «Ζεϊμπέκικο», Εταιρεία Μίτσος (αρμόνικα, μαντολίνο, κιθάρα), Κωνσταντινούπολη, Αύγουστος-Σεπτέμβριος 1906 (Zonophone 1565R – X-108022 και 18283, 18368).
– «Αντικριστό», Αρμόνικα και κιθάρα, Κωνσταντινούπολη, 20 Μαρτίου 1909 (Concert Record Gramophone 12578b – 18124 και ανατύπωση Victor 63512-B), παρούσα ηχογράφηση.
– «Μανταλένα», Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, Ιούνιος 1926, (Columbia W 205371 – 56034-F και Columbia UK 11602).
– «Μανταλένια», Χαρίλαος Κρητικός (Πιπεράκης), Νέα Υόρκη, 1926–1927 (Pharos 451 – 831).
– «Το μυστήριο», Τζακ Γρηγορίου [Ιωάννης Χαλικιάς] (μπουζούκι) – Σοφοκλής Μιχελίδης (κιθάρα), Νέα Υόρκη, Ιανουάριος 1932 (Columbia W 206583 – 56294-F).
– «Μυστήριο ζεϊμπέκικο», Μπουζούκι και κιθάρα, Αθήνα, 1932 (Columbia Ελλάδας WG 395 – DG 275). Στην ηχογράφηση αυτή συναντάμε κάτι αρκετά σύνηθες για την εποχή, το οποίο μένει να ερευνηθεί σε βάθος. Ενώ στην ετικέτα αναγράφεται η λέξη «μπουζούκι», στην ηχογράφηση δεν ακούγεται. Αντί αυτού, το σολιστικό μέρος το εκτελεί λαϊκή κιθάρα. Η πρακτική αυτή φαίνεται πως αποτελούσε συνήθεια των δύο μαεστρών του είδους: του Σπύρου Περιστέρη και του Κώστα Σκαρβέλη.
– «Το μυστήριο», Σόλο μπουζούκι [και κιθάρα], Αθήνα, 1932–1933 (Odeon Go 1839 – GA 1631 – A 190446b).
– «Το κουτσαβάκι», Ζαχαρίας Κασιμάτης, Αθήνα, 1933 (Parlophone A 101324-2 – B 21671-ΙΙ και ανατύπωση Columbia USA 131095 – G-7067-F).

Η Χάρις Αλεξίου το τραγούδησε ξανά με μεγάλη επιτυχία («Μανταλιώ (Μανταλένα)», διπλό LP «Χάρις Αλεξίου–24 τραγούδια», Minos MSM 316/317, Αθήνα, 1977) αλλάζοντας τον στίχο περί των ουσιών.

Επίσης, δίστιχα από το τραγούδι «Μανταλένα» χρησιμοποιεί ο Γιώργος Κατσαρός (Θεολογίτης) στο «'Ολ' ημέρα παίζει ζάρια» και ο Αντώνης Νταλγκάς στο «Τι να κάνω η κακομοίρα».

Στην τουρκική ιστορική δισκογραφία επισημαίνουμε την ηχογράφηση του σκοπού από τον Tanburi Cemil Bey στον κεμεντζέ και τον Şevki Efendi στο ούτι, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1912–1913 περίπου, και περιλαμβάνεται με τίτλο "Zeybek Havasi" στον δίσκο Orfeon 11801 με αριθμό μήτρας 1880.

Επίσης, σημειώνουμε την ηχογράφηση "Coşkun Zeybek" που πραγματοποίησε η τραγουδίστρια και ηθοποιός Mahmure Handan Hanım στην Κωνσταντινούπολη στις 8 Σεπτεμβρίου 1932 (Sahibinin Sesi OK 1314-2 – AX 1735).

Την ευθύνη της ηχογράφησης είχαν οι ηχολήπτες Fred Gaisberg και Hugh Murtagh.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης