Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Η εν λόγω ηχογράφηση ανήκει σε ένα corpus ηχογραφημένων τραγουδιών, στα οποία οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ιταλόφωνα. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση των τραγουδιών αυτών από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά σχηματίζεται είναι εξαιρετικά σύνθετο και δεν αφορά μόνο τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις.

Η εν λόγω ηχογράφηση περιλαμβάνει το τραγούδι «Ο κομήτης», το οποίο αποτελεί ελληνική διασκευή του ιταλικού “Il pesciolino”.

Σύμφωνα με την ελληνική παρτιτούρα, που διατίθεται ηλεκτρονικά στην ιστοσελίδα της Μεγάλης Μουσικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη», και εκδόθηκε στην Αθήνα από τους Μυστακίδη-Ευσταθιάδη με τίτλο «Δυωδία Απαλλαγέντος-Ελενίτσας», το "Il pesciolino" διασκευάστηκε από τον Θεόφραστο Σακελλαρίδη και εντάχθηκε στην ετήσια επιθεώρηση «Παναθήναια», του 1910. Η επιθεώρηση, σε κείμενο των Μπάμπη Άννινου και Γιώργου Τσοκόπουλου, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις 12 Ιουλίου 1910 στο θέατρο Νέα Σκηνή από τους Μ. Κοτοπούλη, Τ. Λεπενιώτη κ.ά.

Όπως αναγράφεται στο CD "Elvira Donnarumma" (CD 0059 CEL, Phonotype Record, 2009), το οποίο περιλαμβάνει ηχογραφήσεις της τραγουδίστριας από τη δισκογραφία των 78 στροφών, ανάμεσά τους και το "Il pesciolino", το τραγούδι αποδίδεται στον Catullio. Τα αρχεία του Discography of American Historical Recordings (DAHR) χαρακτηρίζουν την πληροφορία περί του ονόματος του συνθέτη Catullio ως «ανεπιβεβαίωτη» (Η εν λόγω πληροφορία δίνεται στην ηχογράφηση του τραγουδιού με την Giselda Picconi: Victor B 23061 – 72372, New Jersey, 10 Ιουλίου του 1919).

Διαθέτουμε δύο πηγές τεκμηρίωσης της ηχογράφησης της Donnarumma, οι οποίες δεν συμφωνούν, όσον αφορά στην ημερομηνία ηχογράφησης. Ο κατάλογος του Dick Spottswood “Columbia Records E Series, 1908–1923” παρέχει, ως ημερομηνία ηχογράφησης (παρόλα αυτά με ερωτηματικό), την 19η Ιουλίου του 1913. Ο κατάλογος του Roberto Leydi, ο οποίος μαζί με το αρχείο του βρίσκονται στο “Centro di dialettologia e di etnografia” στο ιταλόφωνο ελβετικό καντόνι του Ticino, παρέχει, ως έτος ηχογράφησης το 1906. Σε κάθε περίπτωση, η ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στη Νάπολη, για την ιταλική εταιρεία Phonotype (αριθμός μήτρας 1091) και ο δίσκος επανεκδόθηκε από την Columbia στην Αμερική (42253-1 – E 2576).

Ωστόσο, στην παρτιτούρα που εκδόθηκε από τον οίκο G. Gori το 1898 στο Τορίνο, η οποία εμφανίζεται στον ενοποιημένο κατάλογο των Ιταλικών βιβλιοθηκών, το τραγούδι αποδίδεται στον Giovanni Battista Gastaldi, ο οποίος υπέγραφε και με το ψευδώνυμο Tito Livido (βλ. εδώ).

Το ίδιο όνομα δημιουργού αναφέρεται και στην τεκμηρίωση της ηχογράφησης του τραγουδιού με την Carla Spinelli, για λογαριασμό της Gramophone (2839ah – 253115, Μιλάνο, 21 Οκτωβρίου του 1913). Με την συγκεκριμένη πληροφορία συμφωνεί και η βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Alan Kelly.

Σύμφωνα με τον κατάλογο (βλ. σελ. 99) της ιταλικής εταιρείας κατασκευής piano rolls F.I.R.S.T (Fabbrica Italiana Rulli Sonori Traforati), ο οποίος εκδόθηκε στο Μιλάνο τον Μάιο του 1914, και περιλαμβάνει piano roll του τραγουδιού (4490), δημιουργός του είναι ο G. Gastaldi. Σημειώνεται, δε, πως το έργο προέρχεται από την οπερέτα "Il Principe di Pilsen". Πρόκειται για την ιταλική διασκευή της οπερέτας "The Prince of Pilsen", από τον Carlo Lombardo (μουσική) και τους Victor De Cottens και Pierre-Eugène Veber (λιμπρέτο στα γαλλικά), η οποία έκανε πρεμιέρα στη Νάπολη, στο θέατρο Eldorado, στις 10 Αυγούστου του 1908.

Η πρωτότυπη αγγλική εκδοχή της οπερέτας παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στη Βοστώνη, στο Tremont Thèatre, τον Μάιο του 1902. Τη μουσική του έργου έγραψε ο Γερμανός συνθέτης, κάτοικος των ΗΠΑ, Gustav Luders και το λιμπρέτο ο Frank Pixley.

Πιθανότατα ο Lombardo συμπεριέλαβε το τραγούδι, το οποίο αναφέρεται στον κατάλογο της F.I.R.S.T ως "celebre canzone popolare", στην ιταλική εκδοχή της οπερέτας. Κάτι τέτοιο δεν προκαλεί εντύπωση, καθώς ουκ ολίγες φορές προστέθηκαν «τοπικά» άσματα σε «ξένα» έργα, όταν αυτά παίχτηκαν εκτός των συνόρων όπου γεννήθηκαν.

Ωστόσο, το τραγούδι συνδέεται με το γερμανικό ρεπερτόριο αλλά και εμμέσως με το αμερικανικό. Συγκεκριμένα περιλαμβάνεται στη δεύτερη πράξη της τρίπρακτης "Amerikanische Tanzoperette" (American-dance operetta) "Die oberen Zehntausend". Πρόκειται για το ντουέτο των James Boche - Fifi "Fangt man Fischlein im hellen Sonnenschein". Τη μουσική της οπερέτας, παραγγελία του Metropol Theater του Βερολίνου, συνέθεσε ο Gustave Adolph Kerker (Herford, Βασίλειο της Πρωσίας, 28 Φεβρουαρίου 1857 - Νέα Υόρκη, 29 Ιουνίου 1923) σε γερμανικό λιμπρέτο του Julius Freund (Breslau, Σιλεσία, Γερμανία [σημερινό Wrocław, Πολωνία], 8 Δεκεμβρίου 1862 - Partenkirchen, Γερμανία, 6 Ιανουαρίου 1914). Η οπερέτα έκανε πρεμιέρα στις 23 Απριλίου 1909 στο Metropol Theater του Βερολίνου.

O Gustave Kerker μετανάστευσε μαζί με την οικογένειά του το 1867 στις ΗΠΑ, σε ηλικία δέκα ετών, ανέλαβε τη μουσική διεύθυνση σε θεατρικές παραγωγές του Broadway ενώ συνέθεσε οπερέτες και μιούζικαλ (για περισσότερα δες εδώ και εδώ).

Το τραγούδι ηχογραφήθηκε αρκετές φορές στην γερμανική ιστορική δισκογραφία με τον τίτλο "Goldfisch - Duett". Ενδεικτικά:

- Robert und Poldi Both, πιθανόν στη Γερμανία το 1909 -1910 (Jumbola Record 14305).
- Frl. Lessing - Herr Wright, Βερολίνο, 2 Ιουνίου 1909 (Zonophone 1121ab - X-2-240058 & 11227).
- "Guido Gialdini (σφύριγμα), Βερολίνο, 1909 (Zonophone 6460r - X-5-29275 & 509305 6386 16643).

Η γερμανική παρτιτούρα του τραγουδιού με τον τίτλο  "Goldfisch - Duett", καθώς και άλλα τραγούδια από την οπερέτα (δες εδώ) εκδόθηκε το 1909 στο Βερολίνο από τον οίκο Ed. Bote & G. Bock.

Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία έχουν μέχρι στιγμής εντοπιστεί δύο ηχογράφησεις οι οποίες αποτελούν διασκευή του ναπολιτάνικου τραγουδιού:

- Λευθέρης [Μενεμενλής], Σμύρνη, 7 Ιουνίου 1912 (Favorite 7086t - 1-55057).
- Γουλιέλμος Μοζάρας - Μαρία Μοζάρα, Νέα Υόρκη, Οκτώβριος 1923 (OKeh S-71915 - 28004-A), παρούσα ηχογράφηση.

Όπως αναφέρει η Αικατερίνη Διακουμοπούλου (2009: 408), ο Γουίλλιαμ Μοζάρης, ο ερμηνευτής της παρούσας ηχογράφησης, συμμετείχε στην επιθεώρηση «Λίγ' απ' όλα», που παρουσιάστηκε από τον θίασο Βρυσούλας Παντοπούλου στο Maxine Elliot's Theatre της Νέας Υόρκης, στις 29 Ιανουαρίου του 1933. Στην ελληνική εφημερίδα της Νέας Υόρκης Εθνικός Κήρυξ (26 Ιανουαρίου του 1933, σελ. 5), από όπου προέρχεται και η παραπάνω πληροφορία, αναφέρεται ως «ο λαϊκός κανταδόρος και κιθαριστής κ. William Mozaris».

Επίσης, σύμφωνα με διαφημιστική καταχώρηση στην ελληνική εφημερίδα της Νέας Υόρκης Εθνικός Κήρυξ (29 Μαρτίου του 1933, σελ. 5), εμφανίστηκε και στην οπερέτα «Τα κορίτσια της Αθήνας», η οποία παρουσιάστηκε, μετά από αναβολή, στις 2 Απριλίου του 1933, στο Lyric Theatre από τον θίασο της «Ελληνικής Μουσικής Σκηνής».

Ένα ακόμα από τα ελάχιστα στοιχεία που γνωρίζουμε για τον  William Mozaris αφορά τις εμφανίσεις του, μαζί με τους Athenian Serenaders, κάθε Σαββατοκύριακο από τις 12 Νοεμβρίου του 1932, στο εστιατόριο Μινέρβα στην West 57th Street της Νέας Υόρκης (Εθνικός Κήρυξ, 12 Νοεμβρίου του 1932, σελ. 5).

Στην Αμερική, όπου πραγματοποιήθηκε η παρούσα ηχογράφηση, τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή. Αυτή η κατάσταση δεν είναι στατική και, εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης