Αθάνατο ρωμαίικο

Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Η εν λόγω ηχογράφηση προέρχεται πιθανώς από αταυτοποίητη επιθεώρηση. Ο Richard Spottswood (1991: 1186) αναφέρει ως στιχουργό τον "Anastasiadis" και ως συνθέτη τον "Zakis". Σύμφωνα με τον ιστότοπο Discography of American Historical Recordings αλλά και την ετικέτα του δίσκου συνθέτης είναι ο Ιερόθεος Σκίζας. Το τραγούδι ηχογραφήθηκε άλλη μία φορά από τον Αντώνη Νταλγκά (Διαμαντίδη), τον Μάιο του 1931 στην Αθήνα (His Master's Voice OW-168 – AO-2010).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι στην εν λόγω ηχογράφηση, από το 4 17 περίπου και μέχρι το τέλος, εισάγεται, ως καταληκτικό θέμα, ένας δημοφιλής στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο σκοπός. Τον συναντάμε αρκετές φορές στην ελληνική δισκογραφία, με τίτλους όπως «Βλάχικο συρτό», «Θα πάρω δυο», «Θα πάρω νιο», «Μου προξενεύουν δυο». Το μουσικό αυτό θέμα εντοπίζεται και στο εβραϊκό ρεπερτόριο (για περισσότερα βλέπε «Βλάχικο συρτό»).

(Θερμές ευχαριστίες στους Joel Rubin και Josh Horowitz για την υπόδειξη της σχέσης της παρούσας ηχογράφησης με τις εβραϊκές)

Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.

Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες.

Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης

Δημιουργός (Συνθέτης):
Στιχουργός:
[Αναστασιάδης]
Τραγουδιστές:
Κυριακός Πέτρος
Ορχήστρα-Εκτελεστές:
Μαντολίνο, κιθάρα
Χρονολογία ηχογράφησης:
9/10/1929
Τόπος ηχογράφησης:
Νέα Υόρκη
Γλώσσα/ες:
Ελληνικά
Εκδότης:
Victor
Αριθμός καταλόγου:
V-58042-A
Αριθμός μήτρας:
CVE 55878
Διάρκεια:
4:39
Θέση τεκμηρίου:
Δισκοθήκη Αρχείου Κουνάδη
Φυσική περιγραφή:
Δίσκος 12'' (30 εκατοστών)
Προέλευση:
Αρχείο Κουνάδη
Αναγνωριστικό:
Vi_58042_AthanatoRomeiko
Άδεια χρήσης:
cc
Παραπομπή:
Αρχείο Κουνάδη, "Αθάνατο ρωμαίικο", 2019, https://vmrebetiko.gr/item?id=4206
Στίχοι:
Βιολί, μπουζούκι, καφενές, ντέρτια, καημοί, μεράκια
γλυκός, παθιάρικος μανές, μαστίχες, καραφάκια

Να ζήσεις Αθηναίικο, Πολιτικό, Σμυρναίικο
ελκυστικό, αξέχαστο, αθάνατο Ρωμαίικο

Αμάν αμάν αμάν αμάν ώχου καλέ μου, καλέ μου, καλέ μου
ανάμεσα στον ουρανό, καλέ μου, θα βάλω τρία ξυράφια
αμάν, ξυράφια, ξυράφια, ρε και ξανά ξυράφια

— Κόλια μου, σ' έφαγε το κουνέλι! Δεν άκουγες τον αδερφό σου!

άχου
, για να περνάει, καλέ μου, η αγάπη μου να κόβει το λαιμό της
καλέ μου,
ταράτα ντουντούι ντάιντου νταντά

— Γεια σου, Κυριακό!

Σπηλιές, χασίσι, καπηλειά, ζωνάρι κόκκινο θηλιά
νυχτιές ατέλειωτες γλυκές, παραμυθένιες αγκαλιές

Να ζήσεις Αθηναίικο, Πολιτικό, Σμυρναίικο
ελκυστικό, αξέχαστο, αθάνατο Ρωμαίικο

Ώπα! Αχ, Βαγγελιστρίτσα μου, να χαράξει, να ιδώ τ' αηδόνια πως το λένε! Ώπα, ώπα, ω!

Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Η εν λόγω ηχογράφηση προέρχεται πιθανώς από αταυτοποίητη επιθεώρηση. Ο Richard Spottswood (1991: 1186) αναφέρει ως στιχουργό τον "Anastasiadis" και ως συνθέτη τον "Zakis". Σύμφωνα με τον ιστότοπο Discography of American Historical Recordings αλλά και την ετικέτα του δίσκου συνθέτης είναι ο Ιερόθεος Σκίζας. Το τραγούδι ηχογραφήθηκε άλλη μία φορά από τον Αντώνη Νταλγκά (Διαμαντίδη), τον Μάιο του 1931 στην Αθήνα (His Master's Voice OW-168 – AO-2010).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι στην εν λόγω ηχογράφηση, από το 4 17 περίπου και μέχρι το τέλος, εισάγεται, ως καταληκτικό θέμα, ένας δημοφιλής στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο σκοπός. Τον συναντάμε αρκετές φορές στην ελληνική δισκογραφία, με τίτλους όπως «Βλάχικο συρτό», «Θα πάρω δυο», «Θα πάρω νιο», «Μου προξενεύουν δυο». Το μουσικό αυτό θέμα εντοπίζεται και στο εβραϊκό ρεπερτόριο (για περισσότερα βλέπε «Βλάχικο συρτό»).

(Θερμές ευχαριστίες στους Joel Rubin και Josh Horowitz για την υπόδειξη της σχέσης της παρούσας ηχογράφησης με τις εβραϊκές)

Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.

Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες.

Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης

Δημιουργός (Συνθέτης):
Στιχουργός:
[Αναστασιάδης]
Τραγουδιστές:
Κυριακός Πέτρος
Ορχήστρα-Εκτελεστές:
Μαντολίνο, κιθάρα
Χρονολογία ηχογράφησης:
9/10/1929
Τόπος ηχογράφησης:
Νέα Υόρκη
Γλώσσα/ες:
Ελληνικά
Εκδότης:
Victor
Αριθμός καταλόγου:
V-58042-A
Αριθμός μήτρας:
CVE 55878
Διάρκεια:
4:39
Θέση τεκμηρίου:
Δισκοθήκη Αρχείου Κουνάδη
Φυσική περιγραφή:
Δίσκος 12'' (30 εκατοστών)
Προέλευση:
Αρχείο Κουνάδη
Αναγνωριστικό:
Vi_58042_AthanatoRomeiko
Άδεια χρήσης:
cc
Παραπομπή:
Αρχείο Κουνάδη, "Αθάνατο ρωμαίικο", 2019, https://vmrebetiko.gr/item?id=4206
Στίχοι:
Βιολί, μπουζούκι, καφενές, ντέρτια, καημοί, μεράκια
γλυκός, παθιάρικος μανές, μαστίχες, καραφάκια

Να ζήσεις Αθηναίικο, Πολιτικό, Σμυρναίικο
ελκυστικό, αξέχαστο, αθάνατο Ρωμαίικο

Αμάν αμάν αμάν αμάν ώχου καλέ μου, καλέ μου, καλέ μου
ανάμεσα στον ουρανό, καλέ μου, θα βάλω τρία ξυράφια
αμάν, ξυράφια, ξυράφια, ρε και ξανά ξυράφια

— Κόλια μου, σ' έφαγε το κουνέλι! Δεν άκουγες τον αδερφό σου!

άχου
, για να περνάει, καλέ μου, η αγάπη μου να κόβει το λαιμό της
καλέ μου,
ταράτα ντουντούι ντάιντου νταντά

— Γεια σου, Κυριακό!

Σπηλιές, χασίσι, καπηλειά, ζωνάρι κόκκινο θηλιά
νυχτιές ατέλειωτες γλυκές, παραμυθένιες αγκαλιές

Να ζήσεις Αθηναίικο, Πολιτικό, Σμυρναίικο
ελκυστικό, αξέχαστο, αθάνατο Ρωμαίικο

Ώπα! Αχ, Βαγγελιστρίτσα μου, να χαράξει, να ιδώ τ' αηδόνια πως το λένε! Ώπα, ώπα, ω!

Σχετικά τεκμήρια

Δείτε επίσης