Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Συναντάμε περιπλανώμενους μουσικούς σκοπούς σε διάφορα σημεία στην Ευρώπη, την Αφρική, την Ασία και την Αμερική, όπου τοπικοί μουσικοί τους οικειοποιούνται και τους ανακατασκευάζουν. Πέραν αυτών, οι αλληλο-επιρροές αφορούν τις πρακτικές εκτέλεσης, το οργανολόγιο, τη ρυθμολογία, την εναρμόνιση, την φωνητική τοποθέτηση και γενικότερα τις έξεις που κουβαλάει ο κάθε μουσικός. Τα ρεπερτόρια αποεδαφικοποιούνται και αναμιγνύονται με άλλα, τα οποία προσλαμβάνουν πλέον υπερτοπικά χαρακτηριστικά. Οι μουσικοί βρίσκονται συχνά σε κίνηση μέσα σε πολυπολιτισμικές αυτοκρατορίες, υπηρετούν πολυποίκιλα ρεπερτόρια και προέρχονται από ετερογενείς εθνοπολιτισμικές ομάδες.

Η εν λόγω ηχογράφηση αφορά μία από τις ενδιαφέρουσες περιπτώσεις σκοπών τους οποίους οικειοποιήθηκαν διάφορες εθνοπολιτισμικές ομάδες, σε ένα ευρύ γεωγραφικό τόξο. Ηχογραφήθηκε σε διάφορες εκδοχές και γλώσσες, σε περιοχές του πλανήτη όπως η Μόσχα, η Αγία Πετρούπουλη, η Ρίγα, η Τιφλίδα, το Χάρκοβο, το Πετρόφσκ της Δημοκρατίας του Νταγκεστάν, η Νέα Υόρκη, το Βελιγράδι, το Παρίσι, η Βαρσοβία, η Τουρκία.

Οι παλιότερες και οι περισσότερες ηχογραφήσεις του εντοπίζονται μέχρι στιγμής στη ρωσική δισκογραφία, και συγκεκριμένα στο τραγούδι με τον τίτλο "Ах, зачем эта ночь?" (Αχ, γιατί αυτή τη νύχτα;). Ενδεικτικά:

- И. Н. Бобровъ (I.N. Bobrov), Μόσχα, 1908 (Zonophone 7861L – X-2-62038)
- Русскiй хоръ Ф. П. Павлова (Russian folk chorus of F.P. Pavlof), Μόσχα, Ιανουάριος 1909 (Zonophone 8404L – X-64777)
- Хоръ подъ упр. К.Башарина соло г. А.МАКАРОВЪ (Χορωδία υπό τη διεύθυνση του K. Basharin - σόλο A. Makarov), πιθανόν Ρωσία, 1908-1909 (Syrena Record 8181 - 8181)

Για εκτελέσεις του τραγουδιού στη ρωσική δισκογραφία βλ. στη βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Alan Kelly (με τον τίτλο "Akh, zachem eta noch"), καθώς και στην ιστοσελίδα του αρχείου του Yuri Bernikov.

Σύμφωνα με τις παραπάνω πηγές αλλά και ανθολογίες και δημοσιεύματα που εκδόθηκαν τη δεκαετία του 2000 (βλ. εδώ), το τραγούδι ενίοτε αποδίδεται εξ ολοκλήρου στον F. Sadovsky ή η μουσική στο Nikolay Bakaleynikov και οι στίχοι στον Nicolay von Ritter ή στον Α. Davydof.

Ο σκοπός εντοπίζεται και στο γεωργιανό ρεπερτόριο. Συγκεκριμένα στις 26 Ιουλίου 1910 ο Αρμένιος Bagrat Bagramiants (ბატონი ბაგრატი) ηχογράφησε στην Τιφλίδα το τραγούδι  ნეტავ ეს ღამე [(Netaves game (Akhzageletztopoch), Αν μόνο αυτή τη νύχτα] για την Gramophone (1097 ae - 11-12068).

Οι πιο διάσημες, ωστόσο, εκδοχές/παραλλαγές του σκοπού εντοπίζονται, στο σερβικό ρεπερτόριο. Πρόκειται για το τραγούδι «Зар је морала доћ" (O zar je morala doć, Και έπρεπε να έρθει;), αλλά πρωτίστως για το εμβληματικό πατριωτικό σερβικό τραγούδι "Тамо далеко" (Tamo daleko, Μακριά), το οποίο χρησιμοποιεί μέρος του σκοπού, ενώ σε κάποιες εκδοχές του χρησιμοποιεί τον πρώτο δίστιχο ή τη μελωδία του «Зар је морала доћ».

Το "Тамо далеко" τραγουδήθηκε από τους Σέρβους στρατιώτες στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο και παραπέμπει στα δραματικά γεγονότα που συνέβησαν στο μέτωπο στα τέλη του 1915 αρχές του 1916. Μετά την επίθεση των Αυστροουγγρικών, Γερμανικών και Βουλγαρικών στρατευμάτων και την κατάληψη της χώρας, ο σερβικός στρατός, η κυβέρνηση του Βελιγραδίου και χιλιάδες άμαχοι υποχωρούν διαμέσου Μαυροβουνίου και Αλβανίας με προορισμό την Κέρκυρα. Η διαδρομή αυτή, η οποία αναφέρεται στη σερβική ιστορία ως «αλβανικός Γολγοθάς», στοίχισε τη ζωή σε περισσότερους από 200.000 ανθρώπους, ενώ η Κέρκυρα, το «Νησί της Σωτηρίας» όπως το ονόμασαν οι Σέρβοι, στην οποία μεταφέρθηκαν περίπου 150.000 στρατιώτες και πολίτες αποτέλεσε για τρία χρόνια την άτυπη σερβική πρωτεύουσα.

Σύμφωνα με τον Panko Jakovljević (βλ. εδώ), συνεργάτη του Ιστορικού Αρχείου στο Negotin, συνθέτης και στιχουργός του "Тамо далеко", την πατρότητα του οποίου διεκδικούν αρκετοί, ανάμεσά τους και Mihajlo Zastavniković (Михајла Заставниковића), είναι ο Đorđe Marinković (Ђорђе Маринковић), ο οποίος βρισκόταν μαζί με το σερβικό στρατό στην Κέρκυρα το 1916.

Οι παλαιότερες ηχογράφησεις που έχουν εντοπιστεί μέχρι στιγμής πραγματοποιήθηκαν στη Νέα Υόρκη περίπου τον Απρίλιο του 1917 από την Tamburaško pevačko društvo για την Columbia: το "Тамо далеко" κυκλοφόρησε στον δίσκο E 3421 (αρ. μήτρας: 58180) και το "Зар је морала доћ" στον δίσκο με αριθμό καταλόγου E 3422 (αρ. μήτρας: 58187).

Το "Тамо далеко" ηχογραφήθηκε και αργότερα στη σερβική ιστορική δισκογραφία (δες εδώ και εδώ). Ενδεικτικά:

- Мијат Мијатовић (Mijat Mijatović) πιθανόν Βελιγράδι, 192; (Edison Bell Electron Z.1126 - Z.181)
- Едо Љубић (Edo Ljubic), Νέα Υόρκη, 30 Ιουλίου 1942 (Victor V-3144-B)

Με αφορμή τις δύο παραπάνω εκτελέσεις, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στην ελληνική φιλολογία η έρευνα γύρω από τις σχέσεις των ελληνόφωνων μουσικών με τις σερβο-κροάτικες είναι παντελώς απούσα. Γενικότερα τα βαλκανικά ρεπερτόρια «κλειδώθηκαν» εντός ενός συγκεκριμένου γεωγραφικού και πολιτισμικού πλαισίου, αυτού της νοτιοανατολικής Μεσογείου, ακολουθώντας πάντα την καλά εδραιωμένη πλέον καταγωγική νοοτροπία. Η σχετική φιλολογία υπογραμμίζει την οθωμανική διάσταση του βαλκανικού παρελθόντος και εξετάζει τις μουσικές δημιουργίες με τον φακό της ανατολικότητας. Παραλείπονται, με αυτόν τον τρόπο, οι άλλες επίσης ενδιαφέρουσες συνιστώσες, και ιδιαίτερα αυτή του πλούσιου Βορρά. Παρόλα αυτά, εάν κοιτάξουμε τα αστικά λαϊκά μορφώματα της γείτονας, θα διαπιστώσουμε την ύπαρξη ορχηστρών, όπου πρωταγωνιστούν τα νυκτά όργανα, ακριβώς δηλαδή ότι συμβαίνει και στην ελληνική πραγματικότητα, τουλάχιστον από τον 19ο αιώνα. Πρόκειται για την tamburitza παράδοση, η οποία επικοινωνεί με αυτήν των εστουδιαντινών. Κοσμοπολίτικα αστικά κέντρα, εντός ενός πολιτισμικού αμαλγάματος μεταξύ οθωμανικής, αυστριακής και σερβικής συνθήκης, ανέπτυξαν μοναδικά μουσικά δίκτυα αστικών λαϊκών μουσικών που επικοινωνούσαν μεταξύ τους: η Θεσσαλονίκη, το Βελιγράδι, το Σαράγιεβο, το Ζάγκρεμπ, η Βιέννη, η Βουδαπέστη.

Ο σκοπός συναντάται και στο τουρκικό ρεπερτόριο ως σύνθεση του Muhlis Sabahattin Ezgi (Άδανα, 1889 – Κωνσταντινούπολη, 10 Φεβρουαρίου 1947) σε δύο εκδοχές, "Hatırla Margaretha" (Θυμήσου Μαργαρίτα) και "Hatırla Sevgili (Θυμήσου αγαπητή). Ενδεικτικά κάποιες από τις παλιότερες ηχογραφήσεις:

- "Hatırla Margarit", Hanende İbrahim Efendi, Ευρώπη 1928-1929 (Columbia 12253 – 22099)
- "Margarite", Naime, Τουρκία, δεκαετία του 1930 (Polydor V 50393)
- "Hatirla Sevgili", Mustafa Sağyaşar, Τουρκία, πιθανόν 1960 (Şençalar Plák IS 32 – SN 64)

Σύμφωνα με κάποιες πηγές, οι οποίες ωστόσο δεν είναι τεκμηριωμένες, το τραγούδι "Hatırla Margarit" σχετίζεται με τα γεγονότα που συντάραξαν την πολιτική ζωή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και κλιμακώθηκαν με την εκθρόνιση του σουλτάνου Abdülhamid ή Abdul Hamid II το 1909. Η Μαργαρίτα του τίτλου και των στίχων είναι η διάσημη την εποχή εκείνη στην Κωνσταντινούπολη Νεοϋορκέζα τραγουδίστρια Margarethe Morgan, ερωμένη του συνεργάτη του σουλτάνου, Fehim Paşa, (Κωνσταντινούπολη 1873 – Γενισεχίρ 1908), ο οποίος λυντσαρίστηκε από το εξαγριωμένο πλήθος το 1908 στην Γενισεχίρ της Προύσας.

Εκτός από την παρούσα εκτέλεση με τον Τέτο Δημητριάδη, στην οποία το τραγούδι αποδίδεται στο Sorolof σύμφωνα με την ετικέτα του δίσκου, ηχογραφήθηκε και από τη Φωφώ Βρυώνη στη Νέα Υόρκη στα 1924-1925 (Acropolis M-25115).

Στην Αμερική όπου πραγματοποιήθηκαν οι παραπάνω ηχογραφήσεις τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή. Αυτή η κατάσταση δεν είναι στατική και, εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη. Η διακίνηση μουσικών αποτελούσε ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά παίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Αυτή τη φορά το δίκτυο ρυθμίζεται προγραμματιστικά, υπό νέους όρους και διά μέσω νέων ατραπών.

Η ελληνική παρτιτούρα εκδόθηκε στη Νέα Υόρκη από τον εκδοτικό οίκο Apollo Music Co. στο όνομα του Ε. Σορώλφ. Καταγράφεται επίσης παρτιτούρα του τραγουδιού η οποία κυκλοφόρησε από τον οίκο Χρηστίδη στην Κωνσταντινούπολη, πιθανότατα την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Σύμφωνα με την παραπάνω πηγή πρόκειται για «σλάβικη σερενάτα» σε διασκευή του «Σόρωλφ Ε. (Sorolf E.)».

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης