Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και αυτή η ηχογράφηση.
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, εντοπίζονται άλλες έξι εκτελέσεις του σκοπού στην ελληνική ιστορική δισκογραφία με τους εξής τίτλους:
– «Χορός χασάπικος», Γιάννης Δραγάτσης [Ογδοντάκης] (βιολί), Νίκος Ρέλιας (κλαρίνο), Κώστας Καρίπης (κιθάρα), Κώστας Τζόβενος (σαντούρι), Αθήνα 1927 (Polydor 5469 ar – V-50235).
– «Χορός Σέρβικος Πολίτικος», Ορχήστρα δημώδης, Αθήνα 1927 (His Master's Voice BF-928 – AO-190).
– «Χασάπικος», Δημήτρης Σέμσης [Σαλονικιός] (βιολί), Δημήτρης Αραπάκης (σαντούρι), Δημήτρης Κυριακίδης (ούτι), Αθήνα 1927 (Columbia UK W 20027 – 8003).
– «Κασσάπικο», Άγνωστοι εκτελεστές, Βερολίνο, 25 Σεπτεμβρίου 1928 (Homocord TM-860 – G-4-32065).
– «Σέρβικο», Τρίο Θ. Πίκουλα, Αθήνα 1929 (Pathé 70025 – X. 80059).
– «Χασάπικο - Σέρβικο», Γιάννης Κυριακάτης (κλαρίνο), Λαϊκή ορχήστρα, Αθήνα 1930 (Odeon Go-1600 – GA-1441/A 190281
Τον χειμώνα του 1930, ο Hubert Pernot πραγματοποιεί, σε συνεργασία με τη Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ, ιδρύτρια του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου, και μία ελληνογαλλική ομάδα μουσικολόγων και γλωσσολόγων, φωνογραφική αποστολή στην Ελλάδα, με στόχο τη συλλογή παραδοσιακής ελληνικής μουσικής, λαϊκής και θρησκευτικής, με ιδιαίτερη έμφαση σε αυτή των ελληνικών προσφυγικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας (για περισσότερα βλ. εδώ). Ανάμεσα στα 573 τραγούδια που ηχογραφήθηκαν σε 222 δίσκους 78 στροφών περιλαμβάνεται και ο «Χορός Σέρβικος» (Σύλλογος Δημοτικών Τραγουδιών 141α – 3191), μία από τις πέντε καταγραφές με μουσική από τη Σίφνο. Η ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 1930 στο θέατρο Αλάμπρα. Παίζουν ο Ιωάννης Αντιλαβής, βιολί, και Δημήτριος Βλαχόπουλος, σαντούρι. Την εκτέλεση από τον δίσκο κατάγραψε σε παρτιτούρα ο Νίκος Σκαλκώτας (βλ. εδώ).
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο βουλγαρικό ρεπερτόριο που ηχογραφήθηκε στις ΗΠΑ. Συγκεκριμένα, το 1919 ή 1920 ο ακορντεονίστας Mr. D. Stoyanoff πραγματοποίησε στη Νέα Υόρκη την ηχογράφηση "Bŭlgarsko kasapsko khoro 1 (Българско касапско хоро 1)" για λογαριασμό της Columbia (82357 – E4708). Πρόκειται για απάνθισμα χασάπικων, το οποίο καταλαμβάνει και τις δύο πλευρές του δίσκου [βλ. και "Bŭlgarsko kasapsko khoro 2 (Българско касапско хоро 2)"]. Στην ηχογράφηση εκτός από τον σκοπό που μας ενδιαφέρει, ο οποίος ακούγεται από το 2′ 09″ περίπου, στην αρχή ο Stoyanoff παίζει έναν άλλο σκοπό που εμφανίζεται στη ελληνική δισκογραφία κυρίως με τον τίτλο «Χασάπικο Πολίτικο».
Ο σκοπός, όμως, εμφανίζεται και στο τουρκικό ρεπερτόριο. Συγκεκριμένα, μεταξύ 1930-1935, ο Trompet Bay Maraşlı Ramazan ηχογραφεί στην Κωνσταντινούπολη το "Bando İle Kasap Havası" (Columbia CTZ 5614 - RT 17382).
(Ευχαριστούμε θερμά τον Cemal Ünlü για τα στοιχεία της τουρκικής ηχογράφησης καθώς και τον Στέλιο Μπερμπέρη).
Όσον αφορά την ιστορική δισκογραφία, ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ηχογράφηση “Kasapsko #2” που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ το 1948-1949 από την Elia E. Kalkoff Orchestra για την Elinden Records (114). Ο κλαρινίστας Elia E. Kalcoff ή Elo Calkoff γεννήθηκε στο χωριό Visheny, τη σημερινή Βυσσινιά ή Βυσσινέα του Δήμου Καστοριάς, το 1891 και πέθανε το 1962 στο Fort Wayne της Ιντιάνα των ΗΠΑ (βλ. εδώ). Επίσης, στον ιστότοπο Библиотека "Струмски", όπου βρίσκονται αναρτημένες 14 ηχογραφήσεις της ορχήστρας του Kalkoff, αναφέρεται ότι υπήρξε μέλος της MPO (Macedonian Patriotic Organization). Για περισσότερα σχετικά με τον Kalkoff βλέπε εδώ.
Τον σκοπό, όμως, τον συναντάμε και στην εβραϊκή (klezmer/Yiddish) δισκογραφία που ηχογραφήθηκε στην Αργεντινή. Τη δεκαετία του 1950 ο κλαρινίστας, σαξοφωνίστας, μαέστρος και συνθέτης Sam Liberman (Safed, Παλαιστίνη, Οθωμανική Αυτοκρατορία [σημερινό Ισραήλ], 1894 – Μπουένος Άιρες, 1975) με την ορχήστρα του και τον D. Picholis (Grivas) στο σαντούρι ηχογράφησε στο Μπουένος Άιρες το "Viejos recuerdos" (Odeon Argentina C 21867 – 52131 A). Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται ο τίτλος και στην ελληνική γλώσσα (Παλιές αναμνήσεις) και "Jasapiko (Folklore Griego)". Επίσης, σύμφωνα με την ίδια πηγή ως συνθέτης φέρεται ο Michael Dertilis ενώ δίπλα στο όνομα του Liberman αναγράφεται εντός παρενθέσεων Arapáki. Ο Sam Liberman (Rubin, 2015: 129) εγκαταστάθηκε κάποια στιγμή μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο Μπουένος Άιρες, όπου ηγήθηκε Αργεντίνικων Jazz bands καθώς και εβραϊκών ορχηστρών ενώ έγινε γνωστός και από τη δισκογραφία, ηχογραφώντας με την Brunswick, την Odeon, την RCA-Victor (βλ. ενδεικτικά εδώ).
Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι "sîrba" (με την μολδαβική ορθογραφία, sârba με την ρουμάνικη) ονομάζεται ο χορός σε 2/4, ο οποίος κυριολεκτικά σημαίνει «σέρβικο», και απαντά στις περιοχές των σημερινών Ρουμανία και Μολδαβία. Είναι, δε, κομμάτι ενός ευρύτατου γεωγραφικά και πολιτισμικά δικτύου στο οποίο συμμετέχουν οι αντίστοιχοι χοροί με κοινά ρυθμολογικά χαρακτηριστικά από ρεπερτόρια άλλων εθνοτικών ομάδων, σε προηγούμενες ή μετεξελιγμένες μορφές τους (χόρα, χασάπικο, μπουλγκάρ, σιρτό, λόγκα, σέρβικο και χασαποσέρβικο, κασάπ, πόλκα κ.ά. Βλέπε αναλυτικά το εξαιρετικά ενδιαφέρον κείμενο του Γιώργου Κοκκώνη, 2017b: 133-161).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και αυτή η ηχογράφηση.
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, εντοπίζονται άλλες έξι εκτελέσεις του σκοπού στην ελληνική ιστορική δισκογραφία με τους εξής τίτλους:
– «Χορός χασάπικος», Γιάννης Δραγάτσης [Ογδοντάκης] (βιολί), Νίκος Ρέλιας (κλαρίνο), Κώστας Καρίπης (κιθάρα), Κώστας Τζόβενος (σαντούρι), Αθήνα 1927 (Polydor 5469 ar – V-50235).
– «Χορός Σέρβικος Πολίτικος», Ορχήστρα δημώδης, Αθήνα 1927 (His Master's Voice BF-928 – AO-190).
– «Χασάπικος», Δημήτρης Σέμσης [Σαλονικιός] (βιολί), Δημήτρης Αραπάκης (σαντούρι), Δημήτρης Κυριακίδης (ούτι), Αθήνα 1927 (Columbia UK W 20027 – 8003).
– «Κασσάπικο», Άγνωστοι εκτελεστές, Βερολίνο, 25 Σεπτεμβρίου 1928 (Homocord TM-860 – G-4-32065).
– «Σέρβικο», Τρίο Θ. Πίκουλα, Αθήνα 1929 (Pathé 70025 – X. 80059).
– «Χασάπικο - Σέρβικο», Γιάννης Κυριακάτης (κλαρίνο), Λαϊκή ορχήστρα, Αθήνα 1930 (Odeon Go-1600 – GA-1441/A 190281
Τον χειμώνα του 1930, ο Hubert Pernot πραγματοποιεί, σε συνεργασία με τη Μέλπω Λογοθέτη-Μερλιέ, ιδρύτρια του Μουσικού Λαογραφικού Αρχείου, και μία ελληνογαλλική ομάδα μουσικολόγων και γλωσσολόγων, φωνογραφική αποστολή στην Ελλάδα, με στόχο τη συλλογή παραδοσιακής ελληνικής μουσικής, λαϊκής και θρησκευτικής, με ιδιαίτερη έμφαση σε αυτή των ελληνικών προσφυγικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας (για περισσότερα βλ. εδώ). Ανάμεσα στα 573 τραγούδια που ηχογραφήθηκαν σε 222 δίσκους 78 στροφών περιλαμβάνεται και ο «Χορός Σέρβικος» (Σύλλογος Δημοτικών Τραγουδιών 141α – 3191), μία από τις πέντε καταγραφές με μουσική από τη Σίφνο. Η ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στις 20 Νοεμβρίου 1930 στο θέατρο Αλάμπρα. Παίζουν ο Ιωάννης Αντιλαβής, βιολί, και Δημήτριος Βλαχόπουλος, σαντούρι. Την εκτέλεση από τον δίσκο κατάγραψε σε παρτιτούρα ο Νίκος Σκαλκώτας (βλ. εδώ).
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο βουλγαρικό ρεπερτόριο που ηχογραφήθηκε στις ΗΠΑ. Συγκεκριμένα, το 1919 ή 1920 ο ακορντεονίστας Mr. D. Stoyanoff πραγματοποίησε στη Νέα Υόρκη την ηχογράφηση "Bŭlgarsko kasapsko khoro 1 (Българско касапско хоро 1)" για λογαριασμό της Columbia (82357 – E4708). Πρόκειται για απάνθισμα χασάπικων, το οποίο καταλαμβάνει και τις δύο πλευρές του δίσκου [βλ. και "Bŭlgarsko kasapsko khoro 2 (Българско касапско хоро 2)"]. Στην ηχογράφηση εκτός από τον σκοπό που μας ενδιαφέρει, ο οποίος ακούγεται από το 2′ 09″ περίπου, στην αρχή ο Stoyanoff παίζει έναν άλλο σκοπό που εμφανίζεται στη ελληνική δισκογραφία κυρίως με τον τίτλο «Χασάπικο Πολίτικο».
Ο σκοπός, όμως, εμφανίζεται και στο τουρκικό ρεπερτόριο. Συγκεκριμένα, μεταξύ 1930-1935, ο Trompet Bay Maraşlı Ramazan ηχογραφεί στην Κωνσταντινούπολη το "Bando İle Kasap Havası" (Columbia CTZ 5614 - RT 17382).
(Ευχαριστούμε θερμά τον Cemal Ünlü για τα στοιχεία της τουρκικής ηχογράφησης καθώς και τον Στέλιο Μπερμπέρη).
Όσον αφορά την ιστορική δισκογραφία, ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ηχογράφηση “Kasapsko #2” που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ το 1948-1949 από την Elia E. Kalkoff Orchestra για την Elinden Records (114). Ο κλαρινίστας Elia E. Kalcoff ή Elo Calkoff γεννήθηκε στο χωριό Visheny, τη σημερινή Βυσσινιά ή Βυσσινέα του Δήμου Καστοριάς, το 1891 και πέθανε το 1962 στο Fort Wayne της Ιντιάνα των ΗΠΑ (βλ. εδώ). Επίσης, στον ιστότοπο Библиотека "Струмски", όπου βρίσκονται αναρτημένες 14 ηχογραφήσεις της ορχήστρας του Kalkoff, αναφέρεται ότι υπήρξε μέλος της MPO (Macedonian Patriotic Organization). Για περισσότερα σχετικά με τον Kalkoff βλέπε εδώ.
Τον σκοπό, όμως, τον συναντάμε και στην εβραϊκή (klezmer/Yiddish) δισκογραφία που ηχογραφήθηκε στην Αργεντινή. Τη δεκαετία του 1950 ο κλαρινίστας, σαξοφωνίστας, μαέστρος και συνθέτης Sam Liberman (Safed, Παλαιστίνη, Οθωμανική Αυτοκρατορία [σημερινό Ισραήλ], 1894 – Μπουένος Άιρες, 1975) με την ορχήστρα του και τον D. Picholis (Grivas) στο σαντούρι ηχογράφησε στο Μπουένος Άιρες το "Viejos recuerdos" (Odeon Argentina C 21867 – 52131 A). Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται ο τίτλος και στην ελληνική γλώσσα (Παλιές αναμνήσεις) και "Jasapiko (Folklore Griego)". Επίσης, σύμφωνα με την ίδια πηγή ως συνθέτης φέρεται ο Michael Dertilis ενώ δίπλα στο όνομα του Liberman αναγράφεται εντός παρενθέσεων Arapáki. Ο Sam Liberman (Rubin, 2015: 129) εγκαταστάθηκε κάποια στιγμή μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο Μπουένος Άιρες, όπου ηγήθηκε Αργεντίνικων Jazz bands καθώς και εβραϊκών ορχηστρών ενώ έγινε γνωστός και από τη δισκογραφία, ηχογραφώντας με την Brunswick, την Odeon, την RCA-Victor (βλ. ενδεικτικά εδώ).
Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι "sîrba" (με την μολδαβική ορθογραφία, sârba με την ρουμάνικη) ονομάζεται ο χορός σε 2/4, ο οποίος κυριολεκτικά σημαίνει «σέρβικο», και απαντά στις περιοχές των σημερινών Ρουμανία και Μολδαβία. Είναι, δε, κομμάτι ενός ευρύτατου γεωγραφικά και πολιτισμικά δικτύου στο οποίο συμμετέχουν οι αντίστοιχοι χοροί με κοινά ρυθμολογικά χαρακτηριστικά από ρεπερτόρια άλλων εθνοτικών ομάδων, σε προηγούμενες ή μετεξελιγμένες μορφές τους (χόρα, χασάπικο, μπουλγκάρ, σιρτό, λόγκα, σέρβικο και χασαποσέρβικο, κασάπ, πόλκα κ.ά. Βλέπε αναλυτικά το εξαιρετικά ενδιαφέρον κείμενο του Γιώργου Κοκκώνη, 2017b: 133-161).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
