Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Συναντάμε περιπλανώμενους μουσικούς σκοπούς σε διάφορα σημεία στην Ευρώπη, την Αφρική, την Ασία και την Αμερική, όπου τοπικοί μουσικοί τους οικειοποιούνται και τους ανακατασκευάζουν. Πέραν αυτών, οι αλληλο-επιρροές αφορούν τις πρακτικές εκτέλεσης, το οργανολόγιο, τη ρυθμολογία, την εναρμόνιση, την φωνητική τοποθέτηση και γενικότερα τις έξεις που κουβαλάει ο κάθε μουσικός. Τα ρεπερτόρια αποεδαφικοποιούνται και αναμιγνύονται με άλλα, τα οποία προσλαμβάνουν πλέον υπερτοπικά χαρακτηριστικά. Οι μουσικοί βρίσκονται συχνά σε κίνηση μέσα σε πολυπολιτισμικές αυτοκρατορίες, υπηρετούν και οικειοποιούνται πολυποίκιλα ρεπερτόρια που προέρχονται ή/και υλοποιούνται από ετερογενείς εθνοπολιτισμικές ομάδες. Συχνά, η «σύγκλιση» των γεωγραφικών συντεταγμένων συνοδεύεται από μια ακόμα σύγκλιση, που αφορά εσωτερικές πολιτισμικές «συντεταγμένες». Πρόκειται για τα πεδία του λόγιου και του λαϊκού, που παραδοσιακά έχουν αντιμετωπιστεί όχι απλώς ως αυτοτελή, αλλά και ως στεγανά. Η λαϊκότητα και η λογιότητα μπαίνουν σε δημιουργικό διάλογο με ποικίλους τρόπους, συστήνοντας ενδιάμεσους «τόπους» ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες.

Η συγκεκριμένη ηχογράφηση αφορά μία από τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις «περιπλανώμενων» σκοπών, τους οποίους οικειοποιήθηκαν διάφορες εθνοπολιτισμικές ομάδες, σε ένα ευρύ γεωγραφικό τόξο, και εμφανίζονται σε ποικίλες εκδοχές, περιοχές, περιόδους και πλαίσια.

Για κάποιον που επιθυμεί να δει αυτήν την περίπτωση της «περιπλάνησης» της μελωδίας θα πρέπει να ανατρέξει στην έκδοση Χαλεπιανός Μανές: το ταξίδι μιας μελωδίας που δεν γνωρίζει σύνορα, των Κυριάκου Ελευθεριάδη και Κάρμεν Βουρβαχάκη, καθώς και στο μουσικό κανάλι στο οποίο συγκεντρώθηκαν οι ηχογραφήσεις που αναφέρονται στην προαναφερθείσα μελέτη (βλ. εδώ).

Ξεκινώντας από την ελληνική δισκογραφία, ο σκοπός ηχογραφήθηκε με διάφορους τίτλους στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και την Αθήνα. Ενδεικτικά:

- «Σαν πας στην Κρήτη Κρητικιά», Μιχαλάκης, Κωνσταντινούπολη, Νοέμβριος 1907; (Odeon Cx 1726 - 58503)
- «Critica», Άγνωστος, Κωνσταντινούπολη, 1908 (Pathé 34814R - 11281), παρούσα ηχογράφηση
- «Η Κρητικιά», Ελληνική Εστουδιαντίνα, Σμύρνη, Μάρτιος ή Απρίλιος 1909 (Gramophone 12820b - 2-14649 & Victor 63518-B)
- «Η Κρητικιά», Εστουδιαντίνα Χριστοδουλίδη, Κωνσταντινούπολη, 7 Ιουλίου 1910 (Favorite 3984-t - 1-59041 & Columbia E-6130)
- «Μάτια μου», Αντώνης Νταλγκάς, Αθήνα, 1928 (HMV BF-1819 - AO-242)
- «Σαν πας στα ξένα», Κώστας Καρίπης, Αθήνα, 1928 (Columbia UK W 20346 - 8266)
- «Τα βάσανά μου χαίρομαι», Στέλιος Φουσταλιέρης, Ιωάννης Μπερνιδάκης, Αθήνα, 1938 (Columbia CG-1712 - DG 6364)

Καταγράφονται, επίσης, δύο ηχογραφήσεις που πραγματοποίησαν στη Νέα Υόρκη Έλληνες τραγουδιστές στην τουρκική γλώσσα:

- "Atalar Sahilinde", Κυρία Κούλα, [Γιώργος Μακρυγιάννης, βιολί - Αχιλλέας Πούλος, ούτι], Νέα Υόρκη, 1919 (Panhellenion Record 4112-1 - 6017B)
- "Adalar Saedinde", Achilles Poulos [Αχιλλέας Πούλος], Νέα Υόρκη, δεκαετία του 1920 (M.G. Parsekian 170a – 535 & Pharos 535)

Σημειώνουμε, τέλος, την επικοινωνία κάποιων εκτελέσεων-εκδοχών του μουσικού σκοπού με το τραγούδι «Μπουρνοβαλιά» των Σταύρου Ξαρχάκου - Νίκου Γκάτσου, με τη Σωτηρία Λεονάρδου, από την ταινία «Ρεμπέτικο» (1983) του Κώστα Φέρρη.

Παρακάτω ακολουθούν ενδεικτικές περιπτώσεις από την ιστορική δισκογραφία άλλων ρεπερτορίων και περιοχών όπου απαντά ο συγκεκριμένος μουσικός σκοπός. Αρκετές από αυτές δεν κατέστη δυνατό να τεκμηριωθούν πλήρως.

Τουρκικό ρεπερτόριο:

- "Ele Hoch Gueldi Canto", Safinaz Hanem, Κωνσταντινούπολη, Μάιος 1909 (Odeon XC 2061 - 46258)
- "Adalar sahilinde - Neva Hicaz Kanto", Hâfız Ahmet, Κωνσταντινούπολη, 1927 (Odeon X131532b)
- "Bando İle Adalar Sahilinde", Trompet Bay Maraşlı Ramazan, Κωνσταντινούπολη, μεταξύ 1930-1935 (Columbia CTZ 5613 - RT 17382)
- "Adalar Sahilinde", Necmi Riza, Τουρκία, 1938-1939 (Columbia CTZ 6814 - RT-17380)
- "Adalar Sahilinde Bekliyorum", Hamiyet Yüceses, Τουρκία, 1948; (Odeon CO 4182 – LA 270543 a)

Αραβικό ρεπερτόριο (Λίβανος και Συρία):

- "يا ويل يا ويل حالي" (Qadduka al-mayyasu yā ʻumrī), فرج الله بيضا (Faraj Allāh afandī Bayḍā = Faragallah Effendi Baïda), Λίβανος, 1907 (Baidaphon 132)
- "Qadduka al-mayyās", حسيبة موشيه (Ḥasība Moshēh), Βηρυτός, 1908 (Gramophone)
- "Qadduka al-mayyās yā ʻοmrī", Roza al-Zaḥlāwiyya, Βηρυτός, ca 1911-1912 (Baida No. 813)

Κουρδικό ρεπερτόριο:

- "Bahar" (ή "Ke deĺên emřo"), Mela Kerîm (مامۆستا مه‌لا که‌ریم). Με βάση πληροφορίες που προέρχονται από τον Kemaĺ Re’ûf Miĥemed (The records of Mela Kerîm…, Hawkarî, No. 496, October 15, 1979, p.2), o Amir Hassanpour (βλ. εδώ) αναφέρει ότι η ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στη Βαγδάτη το 1927-1928 για τη His Master's Voice, και περιλαμβάνεται, μαζί με το "Eto bûy leylekey esĺî", στον δίσκο με στοιχεία, για την πρώτη πλευρά, OMD 249, Ν11007 και, για τη δεύτερη δεύτερη, DM252, Ν11007.

Εβραϊκό ρεπερτόριο:

Για εκτελέσεις με τον τίτλο "שמח נפשי" (Sameach nafshi) βλέπε εδώ.

Αρμενικό ρεπερτόριο:

- "Adalar sahili", Kanuni Garbis Effendi (Garbis Bakirjian), Νέα Υόρκη, 1927 (Stamboul 111-A - 406)

Σημειώνουμε, επίσης, μία οργανική εκτέλεση με τίτλο «Η Κρητικιά», η οποία πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη μεταξύ 1919-1921 από τον τσιγγάνο ακορντεονίστα Mishka Ziganoff (Οδησσός, 15 Ιανουαρίου 1889 - Νέα Υόρκη, Φεβρουάριος 1967) για την Columbia (7001-F). Σύμφωνα με τον Richard Spottswood (1991: 1551) στη συγκεκριμένη ηχογράφηση, καθώς και σε αυτή που περιλαμβάνεται στην άλλη όψη του δίσκου («Η βλάχα», η οποία κυκλοφόρησε και με τον τίτλο "האָפּ ליאַ ליאַ" [Hop-lia-lia-Tanz, Columbia W110405 - 8189-F]), ο Ziganoff αναφέρεται ως M. Tsinganidis. Στον δε κατάλογο με ελληνικές ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν μέχρι τον Φεβρουάριο του 1925 στις ΗΠΑ από την Columbia αναγράφεται ως Μ. Τσιγγανίδης (βλ. εδώ σελ. 15).

Φαίνεται πως ο συγκεκριμένος σκοπός αποτελεί μία εκ των δημοφιλέστερων επιλογών, όχι μόνο στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό ρεπερτόριο, αλλά και σε άλλα, κάτι που αναδεικνύει την συνθήκη του κοσμοπολιτισμού και του συγκρητισμού μέσα στην οποία ζούσαν και δρούσαν οι λαϊκοί μουσικοί. Όπως και άλλοι σκοποί, οι οποίοι τελικά αναδείχθηκαν σε αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε “hit”, έτσι και αυτός υπογραμμίζει τις συνδιαλλαγές μεταξύ των ποικίλων ρεπερτορίων, τα οποία αποτελούσαν συνομιλητές σε μία μεγάλη σε γεωγραφικό εύρος οικουμένη. Έτσι, προκύπτει ένα συναρπαστικό δίκτυο που περιλαμβάνει ρεπερτόρια από την Ανατολική Ευρώπη, τα Βαλκάνια και την Μεσόγειο αλλά και από δύο μεγάλους διαρκώς εν κινήσει κόσμους: τον τσιγγάνικο και τον εβραϊκό (κυρίως τον Yiddish).

Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται «Ρεμπέτικο». Συχνά, στο γλωσσάρι των ρεμπετόφιλων ο όρος «ρεμπέτικο» ταυτίζεται με πολύ συγκεκριμένες προδιαγραφές. Το ρεμπέτικο έχει ταυτιστεί με τον Πειραιά, και σημαία του αποτελεί το μπουζούκι. Από την άλλη, συχνά στην δημόσια σφαίρα αναφέρεται και η σχολή του «σμυρνέικου ρεμπέτικου», είτε ως μια κατηγοριοποίηση του είδους, είτε ως ο πρόδρομός του. Και όμως, η ιστορική δισκογραφία, δηλαδή τα δισκάκια που ξεκίνησαν να ηχογραφούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα σε όλον τον κόσμο, με πρωτόγονο εξοπλισμό και τεχνικές, φανερώνουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Η έρευνα σε αυτά τα τεκμήρια της ιστορικής δισκογραφίας φανερώνει πως ο όρος «ρεμπέτικο» ξεκινάει να τυπώνεται στις ετικέτες των δίσκων περίπου το 1912, σε ελληνικές ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Μέχρι στιγμής, έχουν εντοπιστεί τουλάχιστον 80 ηχογραφήματα, στην ετικέτα των οποίων αναγράφεται ο όρος. Δύο είναι τα εντυπωσιακά στοιχεία: αφενός, οι ηχογραφήσεις αυτές πραγματοποιήθηκαν την δεκαετία του 1910, του 1920 και του 1930. Ο Βαμβακάρης ξεκινάει να ηχογραφεί στην Αθήνα το 1933. Άρα, δεν μπορεί να ταυτιστεί, εύκολα και αποκλειστικά, η δική του δισκογραφική καριέρα με τον όρο. Τουναντίον, η λέξη «ρεμπέτικο» αρχίζει και εξαφανίζεται από τις ετικέτες, μετά το 1933. Αφετέρου, μια ακρόαση των μουσικών έργων που χαρακτηρίστηκαν στην ετικέτα ως «ρεμπέτικα», ξαφνιάζει. Κανένα από αυτά τα ηχογραφήματα δεν περιέχει μπουζούκι. Επιπλέον, ένα κομμάτι των μουσικών έργων δεν «κοιτάζει» στα ανατολικά. Συνολικά, τα μέχρι τώρα ευρήματα αφορούν ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα, τη Νέα Υόρκη και το Σικάγο. Φαίνεται πως ο όρος υπήρξε μάλλον επινόηση της δισκογραφίας, της πρώιμης αυτής βιομηχανίας του ήχου, της οποίας οι αποφάσεις καθόρισαν πολλές φορές τις εξελίξεις, σχετικά με το ιστορικό αυτό ρεπερτόριο και τον τρόπο με τον οποίο αυτό έφτασε στα αυτιά μας.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης