Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Η εν λόγω ηχογράφηση αφορά έναν μουσικό σκοπό, ο οποίος, όπως προκύπτει από τη δισκογραφία, υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλής στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο. Ηχογραφήθηκε πολλές φορές από τις αρχές του 20ού αιώνα σε μέρη με δυναμική παρουσία ελληνικού στοιχείου, όπως το Κάιρο, η Κωνσταντινούπολη, η Νέα Υόρκη, η Αθήνα:
– «Συρτός Πολίτικος», Instrumental Quartet, Κάιρο, 2 Φεβρουαρίου 1909 (Gramophone 12030b – 18200, AO 127 Victor 63514-B)
– «Συρτό», Αρμόνικα και κιθάρα, Κωνσταντινούπολη, 20 Μαρτίου 1909 (Gramophone 12576b – 18122, 0155 AO 126 και Victor 63512-Α)
– «Χορός Πολίτικος», Γεώργιος Μακρυγιάννης ή Νισύριος (βιολί), Βασίλειος Κατσέτος (λαούτο), Γ. Κλωστερίδης (σαντούρι), Νέα Υόρκη, 31 Οκτωβρίου 1917 (Victor Β 21218 - 69866-Α), παρούσα ηχογράφηση
– «Χορός Συρτός», Ορχήστρα δημώδης, Αθήνα, 1 Φεβρουαρίου 1922 (His Master’s Voice CS 236 – AP 3)
– «Πολίτικος συρτός», Κλαρίνο, σαντούρι, τσέλο, Νέα Υόρκη, Ιούνιος 1922 (Columbia USA 88670-2 - E-7717)
– «Συρτός Πολίτικος», Διονύσης Πόγγης (βιολί), Άγνωστος (τσίμπαλο), Νέα Υόρκη, Ιανουάριος 1927 (Columbia USA W-205518 - 56057-F)
– «Συρτός Πολίτικος», Σαλονικιός [Δημήτρης Σέμσης] (βιολί), Δημήτρης Αραπάκης (σαντούρι), Κυριακίδης (ούτι), Άγνωστος (κλαρίνο), Αθήνα, 1927 (Columbia UK W 20024 – 8001)
– «Συρτός Πολίτικος», Κλαρίνο [Αντώνης Σακελλαρίου], βιολί, λαούτο, τσίμπαλο, Νέα Υόρκη, 5 Μαρτίου 1928 (Victor CVE 43314 - 7-68992, Orthophonic S-641 και RCA Victor 38-3035)
– «Πολίτικος συρτός», Παπατζής [Αντώνης Αμιράλης] (αρμόνικα), Δημήτρης Τσακίρης (κιθάρα), Αθήνα, Νοέμβριος 1928 – Ιανουάριος 1929 (Columbia UK W 20467 – 8341 και Columbia USA W 294030 - 56164-F)
– «Συρτός Πολίτικος», Λαϊκή ορχήστρα, Αθήνα, 1929 (Pathé 70055 - X. 80058)
– «Χορός συρτός Πολίτικος», Δημώδης ορχήστρα, Αθήνα 1930 (Polydor 117 BA - V 51059)
– «Συρτό Πολίτικο», Λαϊκή ορχήστρα με αρμόνικα, Αθήνα, Μάιος 1931 (His Master’s Voice OW-101 – AO-1013)
– «Πολίτικος συρτός», Ορχήστρα Αντώνη Σακελλαρίου, ΗΠΑ, 1947 (Standard 10-438 – F-9019-B)
– «Συρτός Πολίτικος», Ορχήστρα Κώστα Γκαντίνη, ΗΠΑ, 1948 (Balkan 802)
Αναφέρει σχετικά με τις ηχογραφήσεις του βιολιστή Γιώργου Μακρυγιάννη ο Νίκος Διονυσόπουλος (βλ. ένθετο μουσικής έκδοσης με CD «Γιώργος Μακρυγιάννης ή "Νισύριος"», επιμ. Νίκος Διονυσόπουλος, Μορφωτικός πολιτιστικός εξωραϊστικός σύλλογος Νισύρου, Αθήνα 2011):
«Η άφιξη του Μακρυγιάννη στην Αμερική [24.5.1916] συμπίπτει με την εποχή όπου η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για τις "μουσικές από την πατρίδα", ανάμεσα στα εκατομμύρια μεταναστών, σε συνδυασμό με την ραγδαία εξέλιξη της νεοφανούς τεχνολογίας των δίσκων γραμμοφώνου, οδηγεί τις αμερικανικές δισκογραφικές εταιρείες στην παραγωγή και κυκλοφορία χιλιάδων δίσκων 78 στροφών με ηχογραφήσεις με εθνικές μουσικές από την τοπική μουσική παράδοση των διαφόρων εθνικοτήτων που συρρέουν στις ΗΠΑ. Όσον αφορά το ελληνικό ρεπερτόριο, η τεράστια επιτυχία που είχαν τα 34 τραγούδια που ηχογράφησε (το 1916-1917) η κυρία Κούλα (Αντωνοπούλου) για την Columbia, οδηγεί αμέσως και τις άλλες εταιρείες στην έκδοση ελληνικών τραγουδιών. Παράλληλα αναπτύσσουν ένα δίκτυο ανεύρεσης σημαντικών καλλιτεχνών που έχουν απήχηση στο αντίστοιχο κοινό. Εκείνη ακριβώς την περίοδο, η εταιρεία δίσκων Victor (ανταγωνιστική της Columbia) εντοπίζει τον Γ. Μακρυγιάννη, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο γίνεται ένας από τους πρώτους Έλληνες μουσικούς που ηχογραφούν, ως σολίστες βιολιστές, οργανικά κομμάτια στην Αμερική. [...]
Οι σκοποί και τα τραγούδια που επιλέγει ο Νισύριος να ηχογραφήσει αποτυπώνουν την πρόθεση να εξυπηρετήσει χονδρικά τους βασικούς άξονες του ελληνικού ρεπερτορίου που ακούγεται εκείνη την εποχή (νησιώτικα, στεριανά, λαϊκά, ελαφρά), απευθυνόμενος ταυτόχρονα στις διαφορετικές τοπικές παραδόσεις των Ελλήνων μεταναστών, οι οποίες συνυπάρχουν στον "ξένο τόπο". Βέβαια, δίνεται έμφαση στο νησιώτικο χώρο και στα μικρασιατικά παράλια, μέρη τα οποία έχει περπατήσει μουσικά και γνωρίζει καλά. Σημειωτέον ότι αυτή η ποικιλία των διαφορετικών μουσικών ιδιωμάτων ήταν και η συνήθης πρακτική στους χώρους διασκέδασης των μεταναστών, όπου η μεγαλύτερη ή μικρότερη ώσμωση μουσικών και θαμώνων δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα».
Τον σκοπό, όμως, τον συναντάμε και στην εβραϊκή (klezmer/Yiddish) δισκογραφία που ηχογραφήθηκε στις ΗΠΑ. Στις 10 Μαΐου 1923, ηχογραφείται για λογαριασμό της Victor το ορχηστρικό με τίτλο "טערקישׁער יעלה ויבוא טאנץ" (Turkische yalle vey uve-tanz, Νέα Υόρκη, Victor B-27892 – 73895-A). Πρωταγωνιστής της εκτέλεσης είναι ο Naftule Brandwein και η ορχήστρα του.
O σκοπός εντοπίζεται και στην εβραϊκή (klezmer/Yiddish) δισκογραφία που ηχογραφήθηκε στην Αργεντινή. Τη δεκαετία του 1950 ο κλαρινίστας Sam Liberman με την ορχήστρα του και τον D. Pichοlis (Grivas) στο σαντούρι ηχογράφησε στο Μπουένος Άιρες το "Politicos" (Odeon Argentina C 21866 – 52131 B). Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται ο τίτλος και στην ελληνική γλώσσα (Πολίτικος) και "Sirto (Folklore Griego)". Επίσης, δίπλα στο όνομα του Liberman αναγράφεται εντός παρενθέσεων Arapáki. Ο Sam Liberman (Rubin, 2015: 129), από το Safed του Ισραήλ, εγκαταστάθηκε κάποια στιγμή μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο Μπουένος Άιρες, όπου ηγήθηκε Αργεντίνικων Jazz bands καθώς και εβραϊκών ορχηστρών ενώ έγινε γνωστός και από τη δισκογραφία, ηχογραφώντας με την Brunswick, την Odeon, την RCA-Victor (βλ. ενδεικτικά εδώ).
Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.
Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες. Όπως, δε, γίνεται αντιληπτό από την εξεταζόμενη περίπτωση, οι «συναντήσεις» αυτές δεν έλαβαν χώρα μόνο στις ΗΠΑ, αλλά ακόμη και στην Νότια Αμερική.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Η εν λόγω ηχογράφηση αφορά έναν μουσικό σκοπό, ο οποίος, όπως προκύπτει από τη δισκογραφία, υπήρξε εξαιρετικά δημοφιλής στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο. Ηχογραφήθηκε πολλές φορές από τις αρχές του 20ού αιώνα σε μέρη με δυναμική παρουσία ελληνικού στοιχείου, όπως το Κάιρο, η Κωνσταντινούπολη, η Νέα Υόρκη, η Αθήνα:
– «Συρτός Πολίτικος», Instrumental Quartet, Κάιρο, 2 Φεβρουαρίου 1909 (Gramophone 12030b – 18200, AO 127 Victor 63514-B)
– «Συρτό», Αρμόνικα και κιθάρα, Κωνσταντινούπολη, 20 Μαρτίου 1909 (Gramophone 12576b – 18122, 0155 AO 126 και Victor 63512-Α)
– «Χορός Πολίτικος», Γεώργιος Μακρυγιάννης ή Νισύριος (βιολί), Βασίλειος Κατσέτος (λαούτο), Γ. Κλωστερίδης (σαντούρι), Νέα Υόρκη, 31 Οκτωβρίου 1917 (Victor Β 21218 - 69866-Α), παρούσα ηχογράφηση
– «Χορός Συρτός», Ορχήστρα δημώδης, Αθήνα, 1 Φεβρουαρίου 1922 (His Master’s Voice CS 236 – AP 3)
– «Πολίτικος συρτός», Κλαρίνο, σαντούρι, τσέλο, Νέα Υόρκη, Ιούνιος 1922 (Columbia USA 88670-2 - E-7717)
– «Συρτός Πολίτικος», Διονύσης Πόγγης (βιολί), Άγνωστος (τσίμπαλο), Νέα Υόρκη, Ιανουάριος 1927 (Columbia USA W-205518 - 56057-F)
– «Συρτός Πολίτικος», Σαλονικιός [Δημήτρης Σέμσης] (βιολί), Δημήτρης Αραπάκης (σαντούρι), Κυριακίδης (ούτι), Άγνωστος (κλαρίνο), Αθήνα, 1927 (Columbia UK W 20024 – 8001)
– «Συρτός Πολίτικος», Κλαρίνο [Αντώνης Σακελλαρίου], βιολί, λαούτο, τσίμπαλο, Νέα Υόρκη, 5 Μαρτίου 1928 (Victor CVE 43314 - 7-68992, Orthophonic S-641 και RCA Victor 38-3035)
– «Πολίτικος συρτός», Παπατζής [Αντώνης Αμιράλης] (αρμόνικα), Δημήτρης Τσακίρης (κιθάρα), Αθήνα, Νοέμβριος 1928 – Ιανουάριος 1929 (Columbia UK W 20467 – 8341 και Columbia USA W 294030 - 56164-F)
– «Συρτός Πολίτικος», Λαϊκή ορχήστρα, Αθήνα, 1929 (Pathé 70055 - X. 80058)
– «Χορός συρτός Πολίτικος», Δημώδης ορχήστρα, Αθήνα 1930 (Polydor 117 BA - V 51059)
– «Συρτό Πολίτικο», Λαϊκή ορχήστρα με αρμόνικα, Αθήνα, Μάιος 1931 (His Master’s Voice OW-101 – AO-1013)
– «Πολίτικος συρτός», Ορχήστρα Αντώνη Σακελλαρίου, ΗΠΑ, 1947 (Standard 10-438 – F-9019-B)
– «Συρτός Πολίτικος», Ορχήστρα Κώστα Γκαντίνη, ΗΠΑ, 1948 (Balkan 802)
Αναφέρει σχετικά με τις ηχογραφήσεις του βιολιστή Γιώργου Μακρυγιάννη ο Νίκος Διονυσόπουλος (βλ. ένθετο μουσικής έκδοσης με CD «Γιώργος Μακρυγιάννης ή "Νισύριος"», επιμ. Νίκος Διονυσόπουλος, Μορφωτικός πολιτιστικός εξωραϊστικός σύλλογος Νισύρου, Αθήνα 2011):
«Η άφιξη του Μακρυγιάννη στην Αμερική [24.5.1916] συμπίπτει με την εποχή όπου η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για τις "μουσικές από την πατρίδα", ανάμεσα στα εκατομμύρια μεταναστών, σε συνδυασμό με την ραγδαία εξέλιξη της νεοφανούς τεχνολογίας των δίσκων γραμμοφώνου, οδηγεί τις αμερικανικές δισκογραφικές εταιρείες στην παραγωγή και κυκλοφορία χιλιάδων δίσκων 78 στροφών με ηχογραφήσεις με εθνικές μουσικές από την τοπική μουσική παράδοση των διαφόρων εθνικοτήτων που συρρέουν στις ΗΠΑ. Όσον αφορά το ελληνικό ρεπερτόριο, η τεράστια επιτυχία που είχαν τα 34 τραγούδια που ηχογράφησε (το 1916-1917) η κυρία Κούλα (Αντωνοπούλου) για την Columbia, οδηγεί αμέσως και τις άλλες εταιρείες στην έκδοση ελληνικών τραγουδιών. Παράλληλα αναπτύσσουν ένα δίκτυο ανεύρεσης σημαντικών καλλιτεχνών που έχουν απήχηση στο αντίστοιχο κοινό. Εκείνη ακριβώς την περίοδο, η εταιρεία δίσκων Victor (ανταγωνιστική της Columbia) εντοπίζει τον Γ. Μακρυγιάννη, ο οποίος με αυτόν τον τρόπο γίνεται ένας από τους πρώτους Έλληνες μουσικούς που ηχογραφούν, ως σολίστες βιολιστές, οργανικά κομμάτια στην Αμερική. [...]
Οι σκοποί και τα τραγούδια που επιλέγει ο Νισύριος να ηχογραφήσει αποτυπώνουν την πρόθεση να εξυπηρετήσει χονδρικά τους βασικούς άξονες του ελληνικού ρεπερτορίου που ακούγεται εκείνη την εποχή (νησιώτικα, στεριανά, λαϊκά, ελαφρά), απευθυνόμενος ταυτόχρονα στις διαφορετικές τοπικές παραδόσεις των Ελλήνων μεταναστών, οι οποίες συνυπάρχουν στον "ξένο τόπο". Βέβαια, δίνεται έμφαση στο νησιώτικο χώρο και στα μικρασιατικά παράλια, μέρη τα οποία έχει περπατήσει μουσικά και γνωρίζει καλά. Σημειωτέον ότι αυτή η ποικιλία των διαφορετικών μουσικών ιδιωμάτων ήταν και η συνήθης πρακτική στους χώρους διασκέδασης των μεταναστών, όπου η μεγαλύτερη ή μικρότερη ώσμωση μουσικών και θαμώνων δημιουργεί μια νέα πραγματικότητα».
Τον σκοπό, όμως, τον συναντάμε και στην εβραϊκή (klezmer/Yiddish) δισκογραφία που ηχογραφήθηκε στις ΗΠΑ. Στις 10 Μαΐου 1923, ηχογραφείται για λογαριασμό της Victor το ορχηστρικό με τίτλο "טערקישׁער יעלה ויבוא טאנץ" (Turkische yalle vey uve-tanz, Νέα Υόρκη, Victor B-27892 – 73895-A). Πρωταγωνιστής της εκτέλεσης είναι ο Naftule Brandwein και η ορχήστρα του.
O σκοπός εντοπίζεται και στην εβραϊκή (klezmer/Yiddish) δισκογραφία που ηχογραφήθηκε στην Αργεντινή. Τη δεκαετία του 1950 ο κλαρινίστας Sam Liberman με την ορχήστρα του και τον D. Pichοlis (Grivas) στο σαντούρι ηχογράφησε στο Μπουένος Άιρες το "Politicos" (Odeon Argentina C 21866 – 52131 B). Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται ο τίτλος και στην ελληνική γλώσσα (Πολίτικος) και "Sirto (Folklore Griego)". Επίσης, δίπλα στο όνομα του Liberman αναγράφεται εντός παρενθέσεων Arapáki. Ο Sam Liberman (Rubin, 2015: 129), από το Safed του Ισραήλ, εγκαταστάθηκε κάποια στιγμή μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο Μπουένος Άιρες, όπου ηγήθηκε Αργεντίνικων Jazz bands καθώς και εβραϊκών ορχηστρών ενώ έγινε γνωστός και από τη δισκογραφία, ηχογραφώντας με την Brunswick, την Odeon, την RCA-Victor (βλ. ενδεικτικά εδώ).
Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.
Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες. Όπως, δε, γίνεται αντιληπτό από την εξεταζόμενη περίπτωση, οι «συναντήσεις» αυτές δεν έλαβαν χώρα μόνο στις ΗΠΑ, αλλά ακόμη και στην Νότια Αμερική.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
