Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Ένα από αυτά τα συναρπαστικά δίκτυα αφορά τον ισπανικό κόσμο, ο οποίος, μέσω πολυποίκιλων διαδρομών, συναντά τον ελληνικό. Κομβικό κεφάλαιο αυτής της επιρροής αποτέλεσε η ανεπανάληπτη διεθνής επιτυχία που πέτυχε μια ισπανική εστουδιαντίνα, το 1878 στο Παρίσι. Μετά την επιτυχία της, πραγματοποίησε περιοδείες σε αμέτρητες τοποθεσίες σε όλο τον κόσμο. Με βάση τις πηγές, στις 28 Φεβρουαρίου του 1886, η ισπανική εστουδιαντίνα έδωσε συναυλία στην Κωνσταντινούπολη και στις 26 και 29 Απριλίου στην Αθήνα (για την πρώτη ελληνική εστουδιαντίνα βλ. Ordoulidis, 2021a: 88–100 και Ordoulidis, 2021b). Οι Ισπανοί φοιτητές καθιστούν mainstream την κουλτούρα των ημι-επαγγελματικών μουσικών ομίλων, της μπαντουρίας, του μαντολίνου, της κιθάρας, της “tuna”, δηλαδή της καντάδας του δρόμου, και της habanera. Η τελευταία διανύει μια διαδρομή που εκκινεί από τα αφρο-κουβανέζικα ρεπερτόρια και φτάνει να οικειοποιηθεί και από τους Έλληνες μουσικούς, βρίσκοντας μάλιστα τη θέση της ακόμη και στη φόρμα του μανέ (βλέπε για παράδειγμα το Σμυρναίικο μινόρε, Gramophone 12574b). Το δίκτυο του θεάτρου αποτελεί περιβάλλον-κλειδί για την διακίνηση μουσικής και η σχέση των δύο (μουσικής–θεάτρου) είναι περισσότερο από δυναμική. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά και, αφετέρου, τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Το 1894, όταν παίζεται για πρώτη φορά η παράσταση της πιο δημοφιλούς τότε θαρθουέλας (zarzuela) “La Gran Vía”, ανοίγεται ένας νέος δρόμος που θα οδηγήσει στην εμφάνιση της αθηναϊκής επιθεώρησης. Έκτοτε, ισπανικά τραγούδια διασκευάζονται στα ελληνικά. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά σχηματίζεται είναι εξαιρετικά σύνθετο και δεν αφορά μόνο τις ελληνο-ισπανικές σχέσεις.

Η παρούσα ηχογράφηση (επανέκδοση στην Τουρκία από τον δίσκο Pathé X-80017) περιλαμβάνει διασκευή  του ισπανικού τραγουδιού "Te quiero, morena" με ελληνικούς στίχους. Προέρχεται από τη zarzuela "El trust de los tenorios" σε μουσική του José Serrano Simeón και λιμπρέτο των Carlos Arniches και Enrique García Álvarez, η οποία παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Teatro Apolo της Μαδρίτης στις 3 Δεκεμβρίου 1910.

To λιμπρέτο εκδόθηκε στη Μαδρίτη το 1910 από τον R. Velasco (βλ. εδώ).

Τραγούδια από τη zarzuela ηχογραφήθηκαν, πιθανότατα για πρώτη φορά, δύο περίπου μήνες μετά την πρεμιέρα, τον Φεβρουάριο του 1911 από τη Gramophone (βλ. εδώ). Η πρώτη ηχογράφηση του εν λόγω τραγουδιού εντοπίζεται μερικά χρόνια αργότερα. Τον Σεπτέμβριο του 1918 ο Antonio M. Corts ηχογραφεί στη Βαρκελώνη το τραγούδι ("El Trust de los Tenorios: Jota - Te quiero", Gramophone 20121 u – 2-62223 και ΑΑ68).

Το τραγούδι εντοπίζεται κυρίως στην ισπανόφωνη ιστορική δισκογραφία. Ενδεικτικά:

– "El Trust de los Tenorios: Te quiero morena", Miguel Fleta,  Μιλάνο, 14 Απριλίου 1922 (Gramophone ΒΕ 388-1 – 7-62034 / DA445).
– "Te quiero", Julián Mario Oliver, Νέα Υόρκη, Μάιος 1926 (Columbia W95125 – 2425X, Columbia [Argentina] A8126, Regal [Spain] RS-584).
– "El Trust de los Tenorios: Je t'aime", Armand Crabbé – La Scala Orchestra υπό τη διεύθυνση του μαέστρου Carlo Sabajno, Μιλάνο, 5 Φεβρουαρίου 1929 (Gramophone 700-3 – P-822 -  7-32155).
– "El Trust de los Tenorios: Española (Te quiero, morena)", Joseph Schmidt – Ορχήστρα υπό τη διεύθυνση του Clemens Schmalstich, Βερολίνο, 9 Ιανουαρίου 1930 (Gramophone BLR 5931-1T1 – 60-733, AM2666, B8033, EG1721, JK2456).
– "El Trust de los Tenorios (Jota Te quiero morena)", Nino Martini – Ορχήστρα υπό τη διεύθυνση του Alfredo Cibelli, Νέα Υόρκη, 21 Σεπτεμβρίου 1933 (Victor BS-77656 – 4231 και Victrola 4231-A).

Αυτή η ηχογράφηση αποτελεί τη μοναδική καταγραφή του τραγουδιού στην ελληνική ιστορική δισκογραφία.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης