Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι «Γκελ γκελ».

Η παρούσα ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε για λογαριασμό της Columbia τον Ιανουάριο του 1928 στη Νέα Υόρκη από τη Μαρίκα Παπαγκίκα και τους Αθανάσιο Μακεδόνα (βιολί), Μάρκο Σιφνιό (τσέλο) και Κώστα Παπαγκίκα (τσίμπαλο).

Παρόμοιοι στίχοι υπάρχουν στα τραγούδια «Οζμάν Αγάς» με τον Γιώργο Βιδάλη και «Όλ' ημέρα παίζει ζάρια» με τον Γιώργο Κατσαρό (Θεολογίτη).

Έντεκα περίπου χρόνια νωρίτερα, τον Ιανουάριο του 1917, η Κυρία Κούλα, με τον Αθανάσιο Μακεδόνα (βιολί) και τον Ανδρέα Πατρινό (λαούτο) ηχογράφησαν στη Νέα Υόρκη τον σκοπό με τον τίτλο «Καρσιλαμάς» (Columbia 44944 – Ε3365).

Το τραγούδι με διαφορετικούς στίχους και με τίτλο «Σε αγαπώ, Θεός το ξέρει» ηχογράφησε στην Αμερική γύρω στα 1945 ο Μάρκος Μελκόν Αλεμσεριάν (Marko Melkon Alemsherian) για τη Balkan (Balkan 806 & Me Re 806).

Ο σκοπός εντοπίζεται και στο τουρκικό ρεπερτόριο. Στα τέλη της δεκαετίας του 1940 η ηθοποιός και τραγουδίστρια Suzan Yakar Rutkay ηχογράφησε στην Κωνσταντινούπολη το τραγούδι "Atımı bağladım ben bir ormana" (Sahibinin Sesi ΑΧ 2327). Το τραγούδι ακούγεται, από το 0′ 49″ έως το 1′ 35″, και στην ηχογράφηση του θεάτρου meddahlik "Davetsiz Düğün Misafirleri", που πραγματοποίησε ο Beşiktaşlı Kemal Şenman και η Zehra Bilir στην Κωνσταντινούπολη, πιθανώς τη δεκαετία του 1940 (Sahibinin Sesi AX 2260).

Σημειώνουμε ότι στους δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες τουρκικές ηχογραφήσεις οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι και είναι προγενέστερες. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό:

- "Atımı bağladım ben bir Ormana", Hafız Âşir Efendi, Κωνσταντινούπολη, 1906-1907 (Odeon cx760 - Χ 31978 & επανέκδοση Fabrication Ottomane İmalat-İ Osmaniye No 23 & Odeon USA 83036-A).
- "Atımı bağladım", Agopos Efendi, πιθανώς Κωνσταντινούπολη, Οκτώβριος-Νοέμβριος 1911 (Premier Record 11085).

Το τραγούδι σε ορχηστρική μορφή παρουσιάστηκε και από το ουγγρικό συγκρότημα Falkafolk Együttes στο Táncháztalálkozó του 1997, το ουγγρικό λαογραφικό φεστιβάλ (βλ. εδώ) το οποίο πραγματοποιείται κάθε άνοιξη από το 1982 στη Βουδαπέστη. Περιλαμβάνεται με τον τίτλο "Gkell, gkell" στo CD "Táncháztalálkozó του '97/16th Hungarian Dance-House Festival" (Magyar Művelődési Intézet, CD MMICD004 και κασέτα MMI MK 004).

Η Αμερική, όπου πραγματοποιήθηκε η παρούσα ηχογράφηση, αποτελεί μία μικρογραφία της Υφηλίου: μία «επιτυχημένη Βαβέλ». Όπως είναι φυσικό, ένας ανεπανάληπτος συγκρητισμός κυριαρχεί και στην μουσική πραγματικότητα. Η γένεση, δε, της δισκογραφίας οικοδομεί μια συνθήκη που ευνοεί τις συνομιλίες και τις ωσμώσεις μεταξύ των αναρίθμητων εθνοπολιτισμικών ομάδων που συνθέτουν τον πληθυσμό. Οι διεργασίες αυτές θα οδηγήσουν στην ανανοηματοδότηση, επικαιροποίηση και ανανέωση παλαιών μουσικών τάσεων που φθάνουν στις Ηνωμένες Πολιτείες και, ταυτόχρονα, στην εξαγωγή τους εκ νέου προς τους «παλαιούς κόσμους», συστήνοντας με αυτόν τον τρόπο ένα μοναδικά πολυεπίπεδο δίκτυο. Τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή, που εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη. Η διακίνηση μουσικών αποτελούσε ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά παίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης