Από την αρχαιότητα, η μουσική καταγραφή αποτέλεσε τον καθαυτό τρόπο οπτικής αναπαράστασης του ηχητικού φαινομένου, άλλοτε με λεπτομέρεια και άλλοτε υπό την μορφή οδηγού. Διαχρονικά, η οπτική αποτύπωση της μουσικής υπήρξε ο μοναδικός τρόπος για την αποθήκευση και την διατήρησή της στο χρόνο, αλλά και το αποκλειστικό μέσο για την αναπαραγωγή της. Σε κάθε περίπτωση, η οπτική μεταφορά θα πρέπει να λογιστεί ως επικουρικό εργαλείο, καθώς η προφορική διάδοση και η αποθήκευση στην μνήμη των καλλιτεχνών αποτέλεσαν τις πλέον διαχρονικές τεχνικές για την διάχυση της μουσικής μέσα στον χρόνο και τον χώρο. Κατά την επονομαζόμενη σήμερα «κλασική» μουσική περίοδο της Ευρώπης, με τα ισχυρότατα κέντρα παραγωγής της, όπως οι σημερινές Αυστρία, Γερμανία, Γαλλία και Ιταλία, και ειδικά στην πορεία της προς τον Ρομαντισμό, η μουσική καταγραφή, η παρτιτούρα, λογίστηκε από ορισμένους συνθέτες ως η καθαυτή ενσάρκωση του έργου τους.

Όπως είναι λογικό, στον νεωτερικό καπιταλιστικό κόσμο, η μουσική καταγραφή, ως το βασικό εργαλείο υποστασιοποίησης της μουσικής, ενέταξε υπό την σκέπη της και ρεπερτόρια τα οποία δεν συνδέθηκαν, δεν διαδόθηκαν και δεν λειτούργησαν με βάση την καταγραφή τους. Αυτό πρόσφερε στα κέντρα πώλησης μουσικών προϊόντων ένα πρόσθετο εργαλείο για την επέκταση του δικτύου δράσης τους: οι μη-λόγιες μουσικές απέκτησαν έναν πρόσφορο τρόπο διακίνησής τους, ενισχύοντας την δημοφιλίας τους, ακόμη και σε τόπους πολύ μακρινούς από αυτούς της αρχικής τους δημιουργίας. Στα τέλη του 19ου αιώνα, όμως, το φαινόμενο της ηχογράφησης και αναπαραγωγής του ήχου ήρθε να αναδιατάξει τις σχέσεις, και να αποδιοργανώσει το status quo των εκδοτικών οίκων, διεκδικώντας κομμάτι της αγοράς, προσφέροντας ένα προϊόν εξαιρετικά πιο ολοκληρωμένο και άμεσο. Οι εκδοτικοί οίκοι προσπάθησαν μεν να αντιδράσουν με νομικά μέτρα, κατέστην όμως αδύνατη η ανακοπή της δυναμικής του νέου φαινομένου: η επικράτηση της εμπορικής δισκογραφίας είναι πλέον γεγονός, στο μεγαλύτερο κομμάτι του 20ού αιώνα.

Όσον αφορά τις μη-λόγιες μουσικές, οι εμπορικές έντυπες παρτιτούρες αποτελούν εκδόσεις των μουσικών κειμένων τραγουδιών ή ορχηστρικών κομματιών (για την εκδοτική δραστηριότητα στην Ελλάδα βλ. Lerch-Kalavrytinos, 2003: 4-5). Για τις ανάγκες των παρτιτουρών τα τραγούδια διασκευάζονταν κυρίως (αλλά όχι μόνο) για πιάνο ή για πιάνο και φωνή, σε γενικές γραμμές χωρίς σύνθετα εκτελεστικά ζητούμενα. Οι πολυοργανικές ή οι τεχνικά απαιτητικές ενορχηστρώσεις αποφεύγονταν συστηματικά. Κάτω από τις νότες της μελωδικής ανάπτυξης των τραγουδιστικών μερών τυπώνονταν οι στίχοι και, ενίοτε, και μεταφράσεις τους σε άλλες γλώσσες. Ως επί το πλείστον, οι παρτιτούρες είναι δίφυλλες ή τετράφυλλες και συνοδεύονται από το φιλοτεχνημένο με σχετική θεματολογία εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο.

Η εν λόγω εξασέλιδη παρτιτούρα περιέχει το τραγούδι «Το παραμύθι της νεράιδας» από την όπερα «Περουζέ», σε μουσική του Θεόφραστου Σακελλαρίδη και λιμπρέτο - στίχους του Γεωργίου Τσοκόπουλου.

Στο μονόχρωμο εξώφυλλο υπάρχει φωτογραφία της πρώτης ερμηνεύτριας του πρωταγωνιστικού ρόλου της Περουζέ, της mezzo-soprano Όλγας Πικοπούλου-Παπαδιαμαντοπούλου-Βαλτετσιώτη, γνωστής στο ευρύ κοινό ως Ρεβέκκα, με αταυτοποίητο συμπρωταγωνιστή της, οι οποίοι ποζάρουν με ένα είδος εξωτικής ενδυμασίας. Στη φωτογραφία κάτω αριστερά αναγράφεται ΣΑΪΟΣ, προφανώς η επωνυμία του φωτογραφικού στούντιο.

Η όπερα εμπίπτει στο ρεύμα του εξωτισμού, υπό το εθνοκεντρικό πρίσμα του οποίου οι τσιγγάνοι αναπαρίστανται ως μόνιμα απάτριδες και ανέστιοι, ως μια πρωτόγονη περιπλανώμενη ετερότητα που υπερβαίνει κάθε είδους σύνορα. Η σημασία του εξωτισμού αφορά αφ’ ενός τα χαρακτηριστικά αυτού που είναι έξω από τη σφαίρα της ταυτότητας, αφ’ ετέρου την έλξη που ασκεί ό,τι έχει τέτοια χαρακτηριστικά. Η ευρύτατη αποδοχή του φαινομένου είναι πασιφανής: ο πολυδιάστατος γλωσσικός, μουσικός και εικαστικός πλούτος, που συσσωρεύτηκε γύρω και μέσα στον εξωτισμό, δημιούργησε ένα κοινό απόθεμα γνώσης που τροφοδοτεί διηνεκώς το συλλογικό και ατομικό φαντασιακό. Οι τόποι που αναπαρίστανται στον εξωτισμό, η Ανατολή, η Λατινική Αμερική, η Ισπανία, η Χαβάη, είναι κατ’ εξοχήν φαντασιακοί, αποσυνδέονται από τον πραγματικό κόσμο. Ανοίγονται σαν μια θεατρική σκηνή, με εναλλασσόμενα σκηνικά, όπου δραματοποιούνται οι φαντασιώσεις, κατακλύζουν τις αισθήσεις κι εκλύουν έντονα συναισθήματα, προσφέροντας στον «επισκέπτη» μια ιδανική εμπειρία, έξω από τους περιορισμούς του συμβατικού κόσμου.

Στο εξώφυλλο αναγράφεται ο τίτλος της όπερας και ο υπότιτλος «Μελόδραμα εις πράξεις δύο», ο τίτλος του τραγουδιού, οι δημιουργοί και οι εκδότες, για τους οποίους αναγράφεται «Προμηθευταί της Β. Αυλής». Φέρει επίσης σφραγίδα που αναγράφει «Ηλιάδης & Σώμος, Χαρτοπωλείον, Εν Πειραιεί» και υπογραφή του συλλέκτη.

Στη δεύτερη σελίδα υπάρχει κατάλογος με παρτιτούρες του εκδότη, στην τρίτη φέρει υπογραφή του συλλέκτη στα γαλλικά και ένδειξη της ρυθμικής αγωγής (Andantino) και στο οπισθόφυλλο χειρόγραφα σημειώματα και το λογότυπο των εκδοτών.

Πρόκειται για παρτιτούρα με σύστημα τριών πενταγράμμων (δύο για το πιάνο και ένα για τη φωνή). Στο κάτω μέρος των σελίδων του μουσικού κειμένου αναγράφεται ο κωδικός «Μ 142 Ε».

Από το ίδιο έργο, κυκλοφόρησαν ακόμα οι παρακάτω εκδόσεις της παρτιτούρας του τραγουδιού:
– «Το παραμύθι της νεράιδας» εκδ. Μυστακίδης, Ευσταθιάδης & Μακρής, Αθήνα (έκδοση με μονόχρωμο εξώφυλλο και διαφορετική φωτογραφία)
– «Το παραμύθι της νεράιδας», εκδ. «Μουσική» Ζαχαρία Μακρή, Αθήνα (έκδοση με μονόχρωμο εξώφυλλο)
– «Το παραμύθι της νεράιδας», εκδ. Carl Konn, Κωνσταντινούπολη (έκδοση με έγχρωμο εξώφυλλο)
– «Το παραμύθι της νεράιδας (Νεράιδα του γιαλού)» εκδ. Γαϊτάνου, Αθήνα, 1947 (έκδοση με μονόχρωμο εξώφυλλο)

Για περισσότερα σχετικά με το τραγούδι και την όπερα «Περουζέ» βλέπε εδώ.

Έρευνα και κείμενο: Γιώργος Ευαγγέλου, Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης