Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Ο όρος «Μινόρε» εμφανίζεται στην σμυρναϊκή δισκογραφία στις αρχές του 1900 και αφορά τον μανέ, δηλαδή, μια αλά γκρέκα φόρμα, όπου πρωταγωνιστεί φωνητικός αυτοσχεδιασμός επάνω σε ένα δίστιχο. Από τότε, η ίδια ακριβώς μουσική μήτρα εμφανίζεται τουλάχιστον ακόμη 60 φορές, στη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη, την Αθήνα και την Νέα Υόρκη. Οι τίτλοι στις ετικέτες ποικίλουν. Από τις ιστορικές πηγές κατανοούμε πως ο όρος όχι απλά είναι ενεργός στο ελληνόγλωσσο γλωσσάρι της Σμύρνης, αλλά χρησιμοποιείται περισσότερο για να περιγράψει μια πολύ πιο σύνθετη οντότητα, παρά μια απλή θεωρητική οδηγία. Για αναλυτικές παρουσιάσεις του Μινόρε μανέ και γενικότερα των αλά γκρέκα μανέδων βλ. Κουνάδης (2010, 1: 45), Κοκκώνης (2017: 112), Ορδουλίδης (2018), Κούνας (2019).
Στην φόρμα του μανέ, η οποία στην πλειοψηφία των ηχογραφήσεων παραμένει ακριβώς η ίδια (Εισαγωγή – Α΄ στίχος – Ενδιάμεσο θέμα – Β΄ στίχος – Γύρισμα), το τελευταίο μέρος αποτελείται από το «γύρισμα», μια αλλαγή ατμόσφαιρας που εμπλέκει καινούργιους σκοπούς με νέα ρυθμικά χαρακτηριστικά. Οι ρυθμοί που συνήθως εκτελούνται στο γύρισμα είναι χόρες, βαλς και σίρμπες. Στην περίπτωση του «Σμυρνέικο μανέ μινόρε», που ηχογραφήθηκε στις 9 Φεβρουαρίου 1911 με τραγουδιστή τον Λευτέρη Μενεμενλή Μπεσλεμεδάκη (Κωνσταντινούπολη, Gramophone 4487t – 1-55017), του «Μινόρε μανές», που ηχογραφήθηκε περίπου το 1911 με τραγουδιστή τον Παντελή Βολιώτη (Κωνσταντινούπολη, Orfeon 1492 – 11082), του «Μινόρε μανές (Σμυρναίικος)», που ηχογραφήθηκε του 1919 με τραγουδιστή τον Θανασάκη (Νέα Υόρκη, Panhellenion 314A), και του παρόντος «Σμυρναίικο μινόρε», που ηχογραφήθηκε περίπου τον Ιούλιο του 1919 με τραγουδίστρια την Μαρίκα Παπαγκίκα, το γύρισμα αποτελεί ένα βαλς. Πρόκειται για μια μελωδία που συχνά, στην σχετική φιλολογία, συνδέεται με την Σμύρνη.
Το συγκεκριμένο έργο προέρχεται από το ρώσικο ρεπερτόριο και ονομάζεται “Ожидание” (ozidanie, expectation, προσμονή). Πρόκειται για έργο το οποίο συνέθεσε ο Herold Kitler (Герольд Лаврентьевич Китлер, 1847–1916) και έχει περάσει στην ιστορική δισκογραφία, με βάση τις πηγές, από το 1901 σε διάφορες μορφές: συμφωνικές, πιανιστικές, τραγούδι (βλ. την ιστοσελίδα του αρχείου του Yuri Bernikov). Επιπλέον, το έργο φαίνεται πως οικειοποιήθηκαν και οι ασκενάζι μουσικοί και, έτσι, πέρασε και στο εβραϊκό ρεπερτόριο, αρχικά με τον τίτλο “Warten”, που σημαίνει προσμονή στα Yiddish, ηχογραφημένο στη Νέα Υόρκη από την Kirilloff Russian Balalaika Orchestra και αργότερα με τον τίτλο “Ershter Vals”, ηχογραφημένο από τον Chaim Tauber σε μορφή τραγουδιού.
Το 2008 το κουαρτέτο εγχόρδων Kronos Quartet με έδρα το Σαν Φρανσίσκο, εντυπωσιασμένο από τη φωνή της Μαρίκας Παπαγκίκα, θα αναθέσει στον Έλληνα συνθέτη Γιώργο Κουμεντάκη να γράψει ένα έργο εμπνευσμένο από τη φωνή και τις ηχογραφήσεις της (βλ. εδώ για το χρονικό της δημιουργίας του έργου). Το «Point Οf Νo Return», που παρουσιάστηκε σε πρώτη παγκόσμια εκτέλεση από το διάσημο κουαρτέτο στο θέατρο Παλλάς στην Αθήνα στις 20 Οκτωβρίου 2008, βασίστηκε στις ερμηνείες της Παπαγκίκα στο εν λόγω «Σμυρναίικο μινόρε» και στο «Μανάκι μου» (βλ. εδώ τη ζωντανή εκτέλεση από το DissonArt ensemble στις 6 Ιουλίου 2010 στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης).
Έξι περίπου χρόνια αργότερα, το 2014, το Kronos Quartet συμπεριέλαβε στο CD "A Τhousand Τhoughts" (Nonesuch Records 536952-2) μία διασκευή του Jacob Garchik στο «Σμυρναίικο μινόρε» (βλ. εδώ), η οποία παρουσιάστηκε ζωντανά στο ελληνικό κοινό από το κουαρτέτο στις 5 Μαΐου 2011 στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση στην Αθήνα (βλ. εδώ) και στις 12 Σεπτεμβρίου 2014 στη Μονή Λαζαριστών στη Θεσσαλονίκη (βλ. εδώ).
Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Ο όρος «Μινόρε» εμφανίζεται στην σμυρναϊκή δισκογραφία στις αρχές του 1900 και αφορά τον μανέ, δηλαδή, μια αλά γκρέκα φόρμα, όπου πρωταγωνιστεί φωνητικός αυτοσχεδιασμός επάνω σε ένα δίστιχο. Από τότε, η ίδια ακριβώς μουσική μήτρα εμφανίζεται τουλάχιστον ακόμη 60 φορές, στη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη, την Αθήνα και την Νέα Υόρκη. Οι τίτλοι στις ετικέτες ποικίλουν. Από τις ιστορικές πηγές κατανοούμε πως ο όρος όχι απλά είναι ενεργός στο ελληνόγλωσσο γλωσσάρι της Σμύρνης, αλλά χρησιμοποιείται περισσότερο για να περιγράψει μια πολύ πιο σύνθετη οντότητα, παρά μια απλή θεωρητική οδηγία. Για αναλυτικές παρουσιάσεις του Μινόρε μανέ και γενικότερα των αλά γκρέκα μανέδων βλ. Κουνάδης (2010, 1: 45), Κοκκώνης (2017: 112), Ορδουλίδης (2018), Κούνας (2019).
Στην φόρμα του μανέ, η οποία στην πλειοψηφία των ηχογραφήσεων παραμένει ακριβώς η ίδια (Εισαγωγή – Α΄ στίχος – Ενδιάμεσο θέμα – Β΄ στίχος – Γύρισμα), το τελευταίο μέρος αποτελείται από το «γύρισμα», μια αλλαγή ατμόσφαιρας που εμπλέκει καινούργιους σκοπούς με νέα ρυθμικά χαρακτηριστικά. Οι ρυθμοί που συνήθως εκτελούνται στο γύρισμα είναι χόρες, βαλς και σίρμπες. Στην περίπτωση του «Σμυρνέικο μανέ μινόρε», που ηχογραφήθηκε στις 9 Φεβρουαρίου 1911 με τραγουδιστή τον Λευτέρη Μενεμενλή Μπεσλεμεδάκη (Κωνσταντινούπολη, Gramophone 4487t – 1-55017), του «Μινόρε μανές», που ηχογραφήθηκε περίπου το 1911 με τραγουδιστή τον Παντελή Βολιώτη (Κωνσταντινούπολη, Orfeon 1492 – 11082), του «Μινόρε μανές (Σμυρναίικος)», που ηχογραφήθηκε του 1919 με τραγουδιστή τον Θανασάκη (Νέα Υόρκη, Panhellenion 314A), και του παρόντος «Σμυρναίικο μινόρε», που ηχογραφήθηκε περίπου τον Ιούλιο του 1919 με τραγουδίστρια την Μαρίκα Παπαγκίκα, το γύρισμα αποτελεί ένα βαλς. Πρόκειται για μια μελωδία που συχνά, στην σχετική φιλολογία, συνδέεται με την Σμύρνη.
Το συγκεκριμένο έργο προέρχεται από το ρώσικο ρεπερτόριο και ονομάζεται “Ожидание” (ozidanie, expectation, προσμονή). Πρόκειται για έργο το οποίο συνέθεσε ο Herold Kitler (Герольд Лаврентьевич Китлер, 1847–1916) και έχει περάσει στην ιστορική δισκογραφία, με βάση τις πηγές, από το 1901 σε διάφορες μορφές: συμφωνικές, πιανιστικές, τραγούδι (βλ. την ιστοσελίδα του αρχείου του Yuri Bernikov). Επιπλέον, το έργο φαίνεται πως οικειοποιήθηκαν και οι ασκενάζι μουσικοί και, έτσι, πέρασε και στο εβραϊκό ρεπερτόριο, αρχικά με τον τίτλο “Warten”, που σημαίνει προσμονή στα Yiddish, ηχογραφημένο στη Νέα Υόρκη από την Kirilloff Russian Balalaika Orchestra και αργότερα με τον τίτλο “Ershter Vals”, ηχογραφημένο από τον Chaim Tauber σε μορφή τραγουδιού.
Το 2008 το κουαρτέτο εγχόρδων Kronos Quartet με έδρα το Σαν Φρανσίσκο, εντυπωσιασμένο από τη φωνή της Μαρίκας Παπαγκίκα, θα αναθέσει στον Έλληνα συνθέτη Γιώργο Κουμεντάκη να γράψει ένα έργο εμπνευσμένο από τη φωνή και τις ηχογραφήσεις της (βλ. εδώ για το χρονικό της δημιουργίας του έργου). Το «Point Οf Νo Return», που παρουσιάστηκε σε πρώτη παγκόσμια εκτέλεση από το διάσημο κουαρτέτο στο θέατρο Παλλάς στην Αθήνα στις 20 Οκτωβρίου 2008, βασίστηκε στις ερμηνείες της Παπαγκίκα στο εν λόγω «Σμυρναίικο μινόρε» και στο «Μανάκι μου» (βλ. εδώ τη ζωντανή εκτέλεση από το DissonArt ensemble στις 6 Ιουλίου 2010 στο Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης).
Έξι περίπου χρόνια αργότερα, το 2014, το Kronos Quartet συμπεριέλαβε στο CD "A Τhousand Τhoughts" (Nonesuch Records 536952-2) μία διασκευή του Jacob Garchik στο «Σμυρναίικο μινόρε» (βλ. εδώ), η οποία παρουσιάστηκε ζωντανά στο ελληνικό κοινό από το κουαρτέτο στις 5 Μαΐου 2011 στη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση στην Αθήνα (βλ. εδώ) και στις 12 Σεπτεμβρίου 2014 στη Μονή Λαζαριστών στη Θεσσαλονίκη (βλ. εδώ).
Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
