Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι «Οζμάν αγάς».
Στο τουρκικό ρεπερτόριο το τραγούδι ηχογραφήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 1915 στη Νέα Υόρκη από τους Sinem Effendi και Leadet Hanim με τον τίτλο "Osman Agha" για την Columbia (45994 – E2619).
Σημειώνουμε ότι στους δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες τουρκικές ηχογραφήσεις οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι και είναι προγενέστερες. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό:
– "Osman Ağa / Kanto", Hanende İbrahim Efendi ve Rıza Bey, Κωνσταντινούπολη, 1912 ή 1913 (Orfeon 12803).
– "Osman Ağa, Neva [Hicaz] kanto", Safinaz Hanim, Κωνσταντινούπολη, 23 Σεπτεμβρίου 1912 (Gramophone 17411u – 5-13115).
Τη μελωδία τη συναντάμε και στο βουλγαρικό ρεπερτόριο. Τη δεκαετία του 1910 η St. Išmiriev θα ηχογραφήσει τον σκοπό δύο φορές με τους τίτλους "Xopaj ripaj rado" (Pathé 71865-RA – 16856) και "Ûnak vervi prez gora zelena" (Pathé 71827-RA – 16858).
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο γιουγκοσλαβικό ρεπερτόριο:
– "Osman Aga", Edo Ljubić & his ensemble, Νέα Υόρκη, 1949 (Columbia CO 40440 – 1261-F, από το 03':21''). Στην ετικέτα του δίσκου διαβάζουμε ότι πρόκειται για γιουγκοσλαβικό τραγούδι από τη Βοσνία.
– "Osman Aga (Sire Osman)", Dave Zupkovich and Balkan recording artists, M. Kapugi, J. Matacic, P. Radakovich, J. Pavkovich, J. Krilcic, Σικάγο, πιθανώς τη δεκαετία του 1950 (Balkan Records ˢ522-B-1-ₓ III – BAL. 522B).
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, ο σκοπός ηχογραφήθηκε δύο φορές στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, στην Αθήνα και τη Νέα Υόρκη:
– Γιώργος Βιδάλης, Αθήνα, 1927 (Odeon Gο 362 – GA-1188/A 190018 b), παρούσα ηχογράφηση
– Τάκης Νικολάου [Τέτος Δημητριάδης], Νέα Υόρκη, 9 Ιανουαρίου 1928 (Victor CVE-41530 – 59037).
Το πρώτο δίστιχο είναι παραλλαγή από το τραγούδι «Γκελ Γκελ» με τη φωνή της Μαρίκας Παπαγκίκα και χρησιμοποιήθηκε και από τον Γιώργο Κατσαρό (Θεολογίτη) στο τραγούδι «Όλ' ημέρα παίζει ζάρια».
Καταγράφεται από τον Ιωάννη Σιδέρη στο Δελτίο της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας (τόμος Δ', τεύχος Γ' και Δ', σελ. 566, 1914) με θέμα «Οι Ζεϊμπέκ. Έθιμα των Απόκρεω εν Σύρω».
Το τελευταίο δίστιχο της ηχογράφησης εντοπίζεται στο τραγούδι του Γιώργου Κατσαρού (Θεολογίτη) «Ελληνική Απόλαυσις».
Το 1998 κυκλοφορεί ένας δίσκος ο οποίος περιέχει ηχογραφήσεις του Δαυίδ Σαλτιέλ (David Saltiel), λαϊκού τραγουδιστή και ψάλτη (khazn) στην εβραϊκή συναγωγή της Θεσσαλονίκης. Ο δίσκος τιτλοφορείται «Ισπανο-εβραΐικα τραγούδια της Θεσσαλονίκης» (Jewish-Spanish songs from Thessaloniki, Oriente Musik, LC 3592). Μέσα σε αυτήν την συλλογή βρίσκεται και το σεξουαλικού περιεχομένου τραγούδι “El encalador” (Ο ασπριτζής).
Από τα ευρήματα στην δισκογραφία, είναι πασιφανές ότι ο σκοπός είναι ακόμη ενεργός όχι μόνο στο ρεπερτόριο που σχετίζεται με την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων αλλά έχει διεισδύσει και σε άλλα ρεπερτόρια, παράγοντας συνεχώς νέες εκτελέσεις και διασκευές (βλ. ενδεικτικά εδώ). Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει, δε, η εμφάνιση του σκοπού σε πολλαπλά επιτελεστικά περιβάλλοντα, τα οποία καθορίζουν την εκτελεστική και, εντέλει, συνολικά την αισθητική του ταυτότητα. Ενδεικτικά:
– "Osman aga", Nenad Jovanović (LP "Šota", Jugoton LSY -61421, 1977).
– "Osman aga", Sefarad (CD "Sefarad", Doğan Music Company – DMC-20099, 2003).
– "Osman Aga", Gothenburg Gadjos (CD "Gothenburg Gadjos, Maestro Music – MMCD002, 2013).
– "Osman aga", Den Ambrassband (CD "Simply the best of", 2016).
– "Osman aga", Zoe Yungmi με Julia Choi και Mona Lee (μεταφόρτωση στο YouTube 2020).
– "Osman aga", Les Mains Tendres (CD "Brise Glace", 2021).
– "Osman aga", Bondeko (μεταφόρτωση στο YouTube το 2022).
Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται «Δημώδες», στα ελληνικά, ενώ ακριβώς από κάτω στην γαλλική εκδοχή μεταφράζεται ως "populaire".
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι «Οζμάν αγάς».
Στο τουρκικό ρεπερτόριο το τραγούδι ηχογραφήθηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 1915 στη Νέα Υόρκη από τους Sinem Effendi και Leadet Hanim με τον τίτλο "Osman Agha" για την Columbia (45994 – E2619).
Σημειώνουμε ότι στους δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες τουρκικές ηχογραφήσεις οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι και είναι προγενέστερες. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό:
– "Osman Ağa / Kanto", Hanende İbrahim Efendi ve Rıza Bey, Κωνσταντινούπολη, 1912 ή 1913 (Orfeon 12803).
– "Osman Ağa, Neva [Hicaz] kanto", Safinaz Hanim, Κωνσταντινούπολη, 23 Σεπτεμβρίου 1912 (Gramophone 17411u – 5-13115).
Τη μελωδία τη συναντάμε και στο βουλγαρικό ρεπερτόριο. Τη δεκαετία του 1910 η St. Išmiriev θα ηχογραφήσει τον σκοπό δύο φορές με τους τίτλους "Xopaj ripaj rado" (Pathé 71865-RA – 16856) και "Ûnak vervi prez gora zelena" (Pathé 71827-RA – 16858).
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο γιουγκοσλαβικό ρεπερτόριο:
– "Osman Aga", Edo Ljubić & his ensemble, Νέα Υόρκη, 1949 (Columbia CO 40440 – 1261-F, από το 03':21''). Στην ετικέτα του δίσκου διαβάζουμε ότι πρόκειται για γιουγκοσλαβικό τραγούδι από τη Βοσνία.
– "Osman Aga (Sire Osman)", Dave Zupkovich and Balkan recording artists, M. Kapugi, J. Matacic, P. Radakovich, J. Pavkovich, J. Krilcic, Σικάγο, πιθανώς τη δεκαετία του 1950 (Balkan Records ˢ522-B-1-ₓ III – BAL. 522B).
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, ο σκοπός ηχογραφήθηκε δύο φορές στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, στην Αθήνα και τη Νέα Υόρκη:
– Γιώργος Βιδάλης, Αθήνα, 1927 (Odeon Gο 362 – GA-1188/A 190018 b), παρούσα ηχογράφηση
– Τάκης Νικολάου [Τέτος Δημητριάδης], Νέα Υόρκη, 9 Ιανουαρίου 1928 (Victor CVE-41530 – 59037).
Το πρώτο δίστιχο είναι παραλλαγή από το τραγούδι «Γκελ Γκελ» με τη φωνή της Μαρίκας Παπαγκίκα και χρησιμοποιήθηκε και από τον Γιώργο Κατσαρό (Θεολογίτη) στο τραγούδι «Όλ' ημέρα παίζει ζάρια».
Καταγράφεται από τον Ιωάννη Σιδέρη στο Δελτίο της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας (τόμος Δ', τεύχος Γ' και Δ', σελ. 566, 1914) με θέμα «Οι Ζεϊμπέκ. Έθιμα των Απόκρεω εν Σύρω».
Το τελευταίο δίστιχο της ηχογράφησης εντοπίζεται στο τραγούδι του Γιώργου Κατσαρού (Θεολογίτη) «Ελληνική Απόλαυσις».
Το 1998 κυκλοφορεί ένας δίσκος ο οποίος περιέχει ηχογραφήσεις του Δαυίδ Σαλτιέλ (David Saltiel), λαϊκού τραγουδιστή και ψάλτη (khazn) στην εβραϊκή συναγωγή της Θεσσαλονίκης. Ο δίσκος τιτλοφορείται «Ισπανο-εβραΐικα τραγούδια της Θεσσαλονίκης» (Jewish-Spanish songs from Thessaloniki, Oriente Musik, LC 3592). Μέσα σε αυτήν την συλλογή βρίσκεται και το σεξουαλικού περιεχομένου τραγούδι “El encalador” (Ο ασπριτζής).
Από τα ευρήματα στην δισκογραφία, είναι πασιφανές ότι ο σκοπός είναι ακόμη ενεργός όχι μόνο στο ρεπερτόριο που σχετίζεται με την ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων αλλά έχει διεισδύσει και σε άλλα ρεπερτόρια, παράγοντας συνεχώς νέες εκτελέσεις και διασκευές (βλ. ενδεικτικά εδώ). Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει, δε, η εμφάνιση του σκοπού σε πολλαπλά επιτελεστικά περιβάλλοντα, τα οποία καθορίζουν την εκτελεστική και, εντέλει, συνολικά την αισθητική του ταυτότητα. Ενδεικτικά:
– "Osman aga", Nenad Jovanović (LP "Šota", Jugoton LSY -61421, 1977).
– "Osman aga", Sefarad (CD "Sefarad", Doğan Music Company – DMC-20099, 2003).
– "Osman Aga", Gothenburg Gadjos (CD "Gothenburg Gadjos, Maestro Music – MMCD002, 2013).
– "Osman aga", Den Ambrassband (CD "Simply the best of", 2016).
– "Osman aga", Zoe Yungmi με Julia Choi και Mona Lee (μεταφόρτωση στο YouTube 2020).
– "Osman aga", Les Mains Tendres (CD "Brise Glace", 2021).
– "Osman aga", Bondeko (μεταφόρτωση στο YouTube το 2022).
Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται «Δημώδες», στα ελληνικά, ενώ ακριβώς από κάτω στην γαλλική εκδοχή μεταφράζεται ως "populaire".
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
