Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και «Ο γιατρός».
Ξεκινώντας από την ελληνική δισκογραφία, ο σκοπός ηχογραφήθηκε με διάφορους τίτλους στο Σικάγο, τη Νέα Υόρκη, τη Νέα Υερσέη και την Αθήνα. Ενδεικτικά:
- «Ο γιατρός», Αμαλία Βάκα, Σικάγο, 1923-1924 (Greek Record Company 459 - B 505)
- «Αχ, γιατρέ μου», Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, περίπου Ιούνιος 1923 (Columbia 89301-2 - E-9065)
- «Ο γιατρός», Γιώργος Κατσαρός (Θεολογίτης), Κάμντεν, Νέα Υερσέη, 3 Μαρτίου 1928 (Victor CVE 40361 – 68980), παρούσα ηχογράφηση
- «Αχ, γιατρέ μου», Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, 1928-1929 (Columbia 56166-F)
- «Έχω ντέρτι», Ρίτα Αμπατζή, Αθήνα, 1934 (Odeon GO 1941 – GA-1705)
- «Αχ γιατρέ μου», Βιργινία Μαγκίδου, Νέα Υόρκη, δεκαετία του 1940 (Metropolitan 157B)
Παρακάτω ακολουθούν ενδεικτικές περιπτώσεις από το τουρκικό ρεπερτόριο:
- “Aman doktor", Hanende İbrahim Efendi ve Rıza Bey, Κωνσταντινούπολη, 1912 (Orfeon 12668)
- “Aman Doctor (Sheba canto)”, Tom Stathis (Kirkilissiotis), Νέα Υόρκη, ca Ιούνιος 1921 (Columbia 87589 - E-7364)
- “Aman doctor kantosu”, Bayan Sarah Behar, Νέα Υόρκη, δεκαετία του 1940 (Metropolitan 2009A)
- “Doktor (Mendilimin Yeşili)”, Perihan Altındağ-Sözeri, Τουρκία, 1955 (Sahibinin Sesi OTB 2158 - AX-2598)
Το τραγούδι, όμως, φαίνεται πως είναι γνωστό και στο τουρκόφωνο αρμενικό ρεπερτόριο:
- “Aman doktor (Աման տօքթօր)”, Mgrdich Douzjian (Մկրտիչ Տիւզճեան), Νέα Υόρκη, 1927 (Pharos P. 544)
- “Doktor”, Bogos Kirecciyan (Պօղոս Քիրէջճեան), με τους Şükrü Tunar (κλαρίνο), Udi Hrant Kenkulian (ούτι), Ahmet Yatman (κανονάκι), H. Tatliyay (βιολί), Ali Kocadinc (νταραμπούκα), Κωνσταντινούπολη 1953-1954 (Balkan 4018-Β)
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ηχογράφηση “Aman doktor” που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ το 1948 από την Kime Nanchoff Orchestra (δίσκος κατασκευασμένος από την RCA D8QB-6364 – No. 8). Όπως διαβάζουμε στον ιστότοπο Библиотека "Струмски", όπου έχουν αναρτηθεί 24 ηχογραφήσεις της ορχήστρας, ο κλαρινετίστας Kime Nanchoff (Киме Нанчов, 1902-1993) «γεννήθηκε στο χωριό Kriveni που βρίσκεται στον Δήμο Resensko της Βόρειας Μακεδονίας» και «ήταν εξέχων Μακεδόνας-Βούλγαρος μουσικός και ακτιβιστής της MPO (Macedonian Patriotic Organization). Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο μετανάστευσε, γύρω στα 1920, στις ΗΠΑ».
Στην Αμερική, όπου πραγματοποιήθηκαν οι περισσότερες ηχογραφήσεις του τραγουδιού, τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή. Αυτή η κατάσταση δεν είναι στατική και, εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη. Η διακίνηση μουσικών αποτελούσε ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά παίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Αυτή τη φορά το δίκτυο ρυθμίζεται προγραμματιστικά, υπό νέους όρους και διά μέσω νέων ατραπών.
Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται «Ρεμπέτικο». Συχνά, στο γλωσσάρι των ρεμπετόφιλων ο όρος «ρεμπέτικο» ταυτίζεται με πολύ συγκεκριμένες προδιαγραφές. Το ρεμπέτικο έχει ταυτιστεί με τον Πειραιά, και σημαία του αποτελεί το μπουζούκι. Από την άλλη, συχνά στην δημόσια σφαίρα αναφέρεται και η σχολή του «σμυρνέικου ρεμπέτικου», είτε ως μια κατηγοριοποίηση του είδους, είτε ως ο πρόδρομός του. Και όμως, η ιστορική δισκογραφία, δηλαδή τα δισκάκια που ξεκίνησαν να ηχογραφούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα σε όλον τον κόσμο, με πρωτόγονο εξοπλισμό και τεχνικές, φανερώνουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Η έρευνα σε αυτά τα τεκμήρια της ιστορικής δισκογραφίας φανερώνει πως ο όρος «ρεμπέτικο» ξεκινάει να τυπώνεται στις ετικέτες των δίσκων περίπου το 1912, σε ελληνικές ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Μέχρι στιγμής, έχουν εντοπιστεί τουλάχιστον 80 ηχογραφήματα, στην ετικέτα των οποίων αναγράφεται ο όρος. Δύο είναι τα εντυπωσιακά στοιχεία: αφενός, οι ηχογραφήσεις αυτές πραγματοποιήθηκαν την δεκαετία του 1910, του 1920 και του 1930. Ο Βαμβακάρης ξεκινάει να ηχογραφεί στην Αθήνα το 1933. Άρα, δεν μπορεί να ταυτιστεί, εύκολα και αποκλειστικά, η δική του δισκογραφική καριέρα με τον όρο. Τουναντίον, η λέξη «ρεμπέτικο» αρχίζει και εξαφανίζεται από τις ετικέτες, μετά το 1933. Αφετέρου, μια ακρόαση των μουσικών έργων που χαρακτηρίστηκαν στην ετικέτα ως «ρεμπέτικα», ξαφνιάζει. Κανένα από αυτά τα ηχογραφήματα δεν περιέχει μπουζούκι. Επιπλέον, ένα κομμάτι των μουσικών έργων δεν «κοιτάζει» στα ανατολικά. Συνολικά, τα μέχρι τώρα ευρήματα αφορούν ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα, τη Νέα Υόρκη και το Σικάγο. Φαίνεται πως ο όρος υπήρξε μάλλον επινόηση της δισκογραφίας, της πρώιμης αυτής βιομηχανίας του ήχου, της οποίας οι αποφάσεις καθόρισαν πολλές φορές τις εξελίξεις, σχετικά με το ιστορικό αυτό ρεπερτόριο και τον τρόπο με τον οποίο αυτό έφτασε στα αυτιά μας.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και «Ο γιατρός».
Ξεκινώντας από την ελληνική δισκογραφία, ο σκοπός ηχογραφήθηκε με διάφορους τίτλους στο Σικάγο, τη Νέα Υόρκη, τη Νέα Υερσέη και την Αθήνα. Ενδεικτικά:
- «Ο γιατρός», Αμαλία Βάκα, Σικάγο, 1923-1924 (Greek Record Company 459 - B 505)
- «Αχ, γιατρέ μου», Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, περίπου Ιούνιος 1923 (Columbia 89301-2 - E-9065)
- «Ο γιατρός», Γιώργος Κατσαρός (Θεολογίτης), Κάμντεν, Νέα Υερσέη, 3 Μαρτίου 1928 (Victor CVE 40361 – 68980), παρούσα ηχογράφηση
- «Αχ, γιατρέ μου», Μαρίκα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, 1928-1929 (Columbia 56166-F)
- «Έχω ντέρτι», Ρίτα Αμπατζή, Αθήνα, 1934 (Odeon GO 1941 – GA-1705)
- «Αχ γιατρέ μου», Βιργινία Μαγκίδου, Νέα Υόρκη, δεκαετία του 1940 (Metropolitan 157B)
Παρακάτω ακολουθούν ενδεικτικές περιπτώσεις από το τουρκικό ρεπερτόριο:
- “Aman doktor", Hanende İbrahim Efendi ve Rıza Bey, Κωνσταντινούπολη, 1912 (Orfeon 12668)
- “Aman Doctor (Sheba canto)”, Tom Stathis (Kirkilissiotis), Νέα Υόρκη, ca Ιούνιος 1921 (Columbia 87589 - E-7364)
- “Aman doctor kantosu”, Bayan Sarah Behar, Νέα Υόρκη, δεκαετία του 1940 (Metropolitan 2009A)
- “Doktor (Mendilimin Yeşili)”, Perihan Altındağ-Sözeri, Τουρκία, 1955 (Sahibinin Sesi OTB 2158 - AX-2598)
Το τραγούδι, όμως, φαίνεται πως είναι γνωστό και στο τουρκόφωνο αρμενικό ρεπερτόριο:
- “Aman doktor (Աման տօքթօր)”, Mgrdich Douzjian (Մկրտիչ Տիւզճեան), Νέα Υόρκη, 1927 (Pharos P. 544)
- “Doktor”, Bogos Kirecciyan (Պօղոս Քիրէջճեան), με τους Şükrü Tunar (κλαρίνο), Udi Hrant Kenkulian (ούτι), Ahmet Yatman (κανονάκι), H. Tatliyay (βιολί), Ali Kocadinc (νταραμπούκα), Κωνσταντινούπολη 1953-1954 (Balkan 4018-Β)
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ηχογράφηση “Aman doktor” που πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ το 1948 από την Kime Nanchoff Orchestra (δίσκος κατασκευασμένος από την RCA D8QB-6364 – No. 8). Όπως διαβάζουμε στον ιστότοπο Библиотека "Струмски", όπου έχουν αναρτηθεί 24 ηχογραφήσεις της ορχήστρας, ο κλαρινετίστας Kime Nanchoff (Киме Нанчов, 1902-1993) «γεννήθηκε στο χωριό Kriveni που βρίσκεται στον Δήμο Resensko της Βόρειας Μακεδονίας» και «ήταν εξέχων Μακεδόνας-Βούλγαρος μουσικός και ακτιβιστής της MPO (Macedonian Patriotic Organization). Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο μετανάστευσε, γύρω στα 1920, στις ΗΠΑ».
Στην Αμερική, όπου πραγματοποιήθηκαν οι περισσότερες ηχογραφήσεις του τραγουδιού, τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή. Αυτή η κατάσταση δεν είναι στατική και, εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη. Η διακίνηση μουσικών αποτελούσε ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά παίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Αυτή τη φορά το δίκτυο ρυθμίζεται προγραμματιστικά, υπό νέους όρους και διά μέσω νέων ατραπών.
Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται «Ρεμπέτικο». Συχνά, στο γλωσσάρι των ρεμπετόφιλων ο όρος «ρεμπέτικο» ταυτίζεται με πολύ συγκεκριμένες προδιαγραφές. Το ρεμπέτικο έχει ταυτιστεί με τον Πειραιά, και σημαία του αποτελεί το μπουζούκι. Από την άλλη, συχνά στην δημόσια σφαίρα αναφέρεται και η σχολή του «σμυρνέικου ρεμπέτικου», είτε ως μια κατηγοριοποίηση του είδους, είτε ως ο πρόδρομός του. Και όμως, η ιστορική δισκογραφία, δηλαδή τα δισκάκια που ξεκίνησαν να ηχογραφούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα σε όλον τον κόσμο, με πρωτόγονο εξοπλισμό και τεχνικές, φανερώνουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Η έρευνα σε αυτά τα τεκμήρια της ιστορικής δισκογραφίας φανερώνει πως ο όρος «ρεμπέτικο» ξεκινάει να τυπώνεται στις ετικέτες των δίσκων περίπου το 1912, σε ελληνικές ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Μέχρι στιγμής, έχουν εντοπιστεί τουλάχιστον 80 ηχογραφήματα, στην ετικέτα των οποίων αναγράφεται ο όρος. Δύο είναι τα εντυπωσιακά στοιχεία: αφενός, οι ηχογραφήσεις αυτές πραγματοποιήθηκαν την δεκαετία του 1910, του 1920 και του 1930. Ο Βαμβακάρης ξεκινάει να ηχογραφεί στην Αθήνα το 1933. Άρα, δεν μπορεί να ταυτιστεί, εύκολα και αποκλειστικά, η δική του δισκογραφική καριέρα με τον όρο. Τουναντίον, η λέξη «ρεμπέτικο» αρχίζει και εξαφανίζεται από τις ετικέτες, μετά το 1933. Αφετέρου, μια ακρόαση των μουσικών έργων που χαρακτηρίστηκαν στην ετικέτα ως «ρεμπέτικα», ξαφνιάζει. Κανένα από αυτά τα ηχογραφήματα δεν περιέχει μπουζούκι. Επιπλέον, ένα κομμάτι των μουσικών έργων δεν «κοιτάζει» στα ανατολικά. Συνολικά, τα μέχρι τώρα ευρήματα αφορούν ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα, τη Νέα Υόρκη και το Σικάγο. Φαίνεται πως ο όρος υπήρξε μάλλον επινόηση της δισκογραφίας, της πρώιμης αυτής βιομηχανίας του ήχου, της οποίας οι αποφάσεις καθόρισαν πολλές φορές τις εξελίξεις, σχετικά με το ιστορικό αυτό ρεπερτόριο και τον τρόπο με τον οποίο αυτό έφτασε στα αυτιά μας.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
