Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Η παρούσα ηχογράφηση περιλαμβάνει ένα τραγούδι που ηχογραφήθηκε για πρώτη φορά σε κέρινους κυλίνδρους από τον Γάλλο Hubert Pernot (βλ. εδώ) στο πλαίσιο των επιστημονικών αποστολών που πραγματοποίησε το καλοκαίρι του 1898 και 1899 στη Χίο.

Τέσσερα περίπου χρόνια αργότερα, το 1903, θα εκδοθεί στο Παρίσι από τον Ernest Leroux η συλλογή "Mélodies populaires grecques de l'île de Chio" (βλ. εδώ), η οποία περιλαμβάνει 114 μελωδίες (σκοπούς και τραγούδια) από τις ηχογραφήσεις στη Χίο. Η καταγραφή της μουσικής σε πεντάγραμμο πραγματοποιήθηκε από τον Γάλλο συνθέτη Paul Le Flem, η καταγραφή των ελληνικών στίχων και η επιμέλεια της έκδοσης έγινε από τον Hubert Pernot, ενώ τη μετάφραση των στίχων στη γαλλική γλώσσα ανέλαβε ο ελληνικής καταγωγής Γάλλος μουσικολόγος και μουσικοκριτικός Michel Dimitri Calvocoressi. Στην έκδοση το τραγούδι «Κάτω στο γιαλό» περιλαμβάνεται στις σελ. 172-173 και φέρει τον αριθμό 44. Συνοδεύεται από αναφορά στον τόπο ηχογράφησης, Μάρμαρο (Màrmaro), τη σημείωση «Αυτό το τραγούδι είναι πολύ γνωστό στην Ελλάδα. Οι στίχοι βρίσκονται στις περισσότερες ανθολογίες» ("Cette chanson est trés connue en Gréce. On en trouve les paroles dans la plupart des anthologies").Το τραγούδησε ο γιος του Χ. Μαυρή, 20 χρονών ("Chanté par le fils de C. Màvris, 20 ans.").

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το καλοκαίρι του 2022 ανακαλύφθηκαν στο Musée d' ethnographie de Genève (Εθνογραφικό Μουσείο της Γενεύης) 37 κουτιά τα οποία περιέχουν τους κέρινους κυλίνδρους με τις ηχογραφήσεις του Pernot, οι οποίες θεωρούνταν χαμένες. Για περισσότερα βλέπε εδώ το άρθρο του Christophe Corbier, ερευνητή στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (CNRS) και στο Ινστιτούτο Ερευνας της Μουσικολογίας (IReMus) του Παρισιού, και μέλος της εξαμελούς ομάδας Γάλλων, Ελλήνων και Ελβετών ερευνητών που έχει αναλάβει το έργο της μελέτης των κυλίνδρων και της μετάδοσής τους στο ευρύ κοινό, καθώς και εδώ την ανακοίνωση της εύρεσης των ηχογραφήσεων που έγινε στη Χίο από τρία μέλη της ομάδας, τον Δημήτρη Γιαννιώδη, Ανθρωπολόγο, τον Christophe Corbier (βλ. παραπάνω) και τον Γιώργο Κοκκώνη, Μουσικολόγο - Αναπληρωτή Καθηγητή στο Τμήμα Μουσικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

Όσον αφορά την ελληνική ιστορική δισκογραφία, το τραγούδι, όπως προκύπτει από τον αριθμό των ηχογραφήσεων, υπήρξε δημοφιλές στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο:

– «Κάτω στο γιαλό», Greek Artillery Band [Μπάντα του Ελληνικού Πυροβολικού], Νέα Υόρκη, 2 Απριλίου 1915 (Columbia USA 45527 – E 2895), παρούσα ηχογράφηση.
– «Κάτω στο γιαλό», Κυρία Κούλα, Νέα Υόρκη, 1919 (Panhellenion 5011-B).
– «Η Χιώτισσα (Κάτω στο γιαλό)», Χορωδία Δεσποινίδων του Ελληνικού Ωδείου – Ορχήστρα Δημώδης, Αθήνα, 13 Φεβρουαρίου 1922 (His Master's Voice BS 133-1 – AO 57).
– «Κάτω στο γιαλό», Τάκης Νικολάου [Tέτος Δημητριάδης], Νέα Υόρκη, Ιούνιος 1927 (Columbia USA W 205630 – 56072-F και Columbia UK  205630 – 11620).
– «Κάτω στο γιαλό», Π. Δουκάκης, Αθήνα, Ιούνιος 1928 (His Master's Voice BF-1801 – AO 274).
– «Κάτω στο γιαλό», Γιώργος Βιδάλης, Αθήνα, 1928 (Odeon Go 471 – GA 1230/A 190067 a).
– «Κάτω στο γιαλό», Βαγγέλης Σωφρονίου, Αθήνα, 1930 (Polydor V-51081).
– «Κάτω στο γιαλό», Κώστας Γκαντίνης (κλαρίνο), Γιάννης Γιάνναρος (ακορντεόν), Θανάσης Ζέρβας (βιολί), Νέα Υόρκη, 1948 (Kaliphon D-765-B).
– «Κάτω στο γιαλό», Στέλλα Γκρέκα, ΗΠΑ, 1950 (Liberty 107 και Attikon Att-138 – 441-A).

Η παρτιτούρα του τραγουδιού, με τον τίτλο «Η Χιώτισσα» περιλαμβάνεται στη συλλογή «Αρίων. Η μουσική των Ελλήνων ως διεσώθη από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι της σήμερον» των Αδαμάντιου Ρεμαντά και Προκόπιου Δ. Ζαχαρία η οποία εκδόθηκε το 1917 «Τύποις Επαμ. Ζαγκούρογλου» (βλ. εδώ). Συμπεριλήφθηκε με τίτλο «Κάτω στο γιαλό» στη συλλογή «Δημοτικά τραγούδια» που που συνέλεξε και μετέγραψε ο Γιώργος Θεοφιλόπουλος (βλ. εδώ). Εκδόθηκε, επίσης, από τον οίκο Γεωργίου Φέξη, με τίτλο «Κάτω στο γιαλό», σε μεταγραφή του Νικολάου Κόκκινου (βλ. εδώ).

Πάνω στη μελωδία του τραγουδιού (Χατζηπανταζής - Μαράκα, 1977, 2: 196-199) προσαρμόστηκαν στίχοι για το τραγούδι «Άσμα Τεν-τζε-ρέν (Σιδηροδρόμου)» από την επιθεώρηση «Κινηματογράφος 1908», σε κείμενο Πολύβιου Δημητρακόπουλου και μουσική Νικόλαου Κόκκινου. Συγκεκριμένα, ακούγεται στο τέλος της Α' Πράξης και στις παραστάσεις το τραγούδησαν ο κωμικός Άγγελος Χρυσομάλλης, στο ρόλο του Κινέζου διοργανωτή Τεν-τζε-ρέν, και ο Λαός.  Η επιθεώρηση παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις 24 Ιουνίου 1908 στο θέατρο Συντάγματος από τον θίασο Νίκα με πρωταγωνιστές τους Ροζαλία Νίκα, Δημ. Χρυσομάλλη, Μιχ. Ιακωβίδη, Γιάννη Παπαϊωάννου κ.ά.

O Νίκος Σκαλκώτας (Χαλκίδα, 21 Μαρτίου 1904 – Αθήνα, 19 Σεπτεμβρίου 1949) αντλεί μουσικό υλικό για τον «Χιώτικο (Κάτω στο γιαλό κοντή)», τον υπ. αρ. 7 της τρίτης από τις τρεις σειρές δώδεκα χορών που αποτελούν τους εμβληματικούς «36 Ελληνικούς Χορούς» για ορχήστρα. Η πρώτη ηχογράφηση του συνολικού κύκλου των «36 Ελληνικών χορών» ως ενιαίο έργο, το οποίο o Σκαλκώτας άρχισε να συνθέτει το 1931 στο Βερολίνο και το ολοκλήρωσε το 1936 στην Αθήνα, πραγματοποιήθηκε στο Sverdlovsk της Ρωσίας το 1990, 54 χρόνια μετά τη σύνθεσή τους, από την Κρατική Φιλαρμονική Ορχήστρα των Ουραλίων σε διεύθυνση του Βύρωνα Φιδετζή (2CD, "36 Ελληνικοί Χοροί», Lyra 0053-53). Στη Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος «Λίλιαν Βουδούρη», όπου φυλάσσσεται το αρχείο του Νίκου Σκαλκώτα (βλ. εδώ), υπάρχουν αναρτημένες χειρόγραφες παρτιτούρες του έργου (βλ. εδώ). Για περισότερα σχετικά με τους «36 Ελληνικούς Χορούς» βλέπε εδώ).

Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η ηχογράφηση του τραγουδιού με τον τίτλο "By the sea - Katou Sto Yalo" (Asch Recordings 238 – UN-201-B). Πραγματοποιήθηκε, στην ελληνική γλώσσα, από τον Wallace House (1900-1983), ηθοποιό, τραγουδιστή και καθηγητή Δραματικών Τεχνών στο New York University, στις αρχές της δεκαετίας του 1940 στη Νέα Υόρκη. Ο Wallace House (βλ. εδώ) γεννήθηκε στο υπό την προστασία της βρετανικής κυβέρνησης νησί Guernsey, το δεύτερο μεγαλύτερο νησί στα στενά της Μάγχης. Όπως διαβάζουμε στον ιστότοπο του Smithsonian Institution (βλ. εδώ), μετακόμισε με την οικογένειά του στον Καναδά όταν ήταν εννέα ετών. Μεγαλώνοντας έμαθε πολλά αγγλικά λαϊκά τραγούδια από τους γονείς του και τους φίλους τους. Ως ενήλικας, ταξίδεψε σε όλη την Αγγλία, ηχογραφώντας τραγούδια και μαθαίνοντας τις διάφορες αγγλικές διαλέκτους που ομιλούνται σε διάφορα μέρη της χώρας. Η γλωσσική του ικανότητα του έδωσε τη δυνατότητα να ερμηνεύει με αυθεντικότητα τοπικές εκδοχές δημοτικών τραγουδιών στην κατάλληλη διάλεκτο.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης