Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλο τον κόσμο, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων αναδεικνύει τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες των μουσικών πραγματικοτήτων. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην ελληνική ιστορική δισκογραφία».
Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Ερευνώντας το ιστορικό υλικό, φαίνεται ότι ειδικά μία πόλη της ιταλικής χερσονήσου ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με τα μεγάλα αστικά κέντρα όπου πρωταγωνίστησαν ελληνόφωνοι μουσικοί. Πρόκειται για τη Νάπολη και το περίφημο Canzone Napoletana. Η εν λόγω ηχογράφηση ανήκει σε ένα corpus τραγουδιών, από το οποίο οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ναπολιτάνικα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι οικειοποιήσεις δεν αφορούν μόνο το ναπολιτάνικο τραγούδι αλλά συνολικά το ιταλόφωνο, καθώς συχνά τα πρωτότυπα ναπολιτάνικα μεταφράστηκαν στην ιταλική, από την οποία προέκυψε το δάνειο. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Άλλωστε, η συνθήκη των μαντολίνων, των κιθάρων, των μαρς, της φωνητικής πολυφωνίας και του bel canto φωνητικού ιδιώματος αποτελούν χαρακτηριστικά που φανερώνουν τις επιρροές του Canzone Napoletana στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά σχηματίζεται είναι εξαιρετικά σύνθετο και δεν αφορά μόνο τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις.
Με τα μέχρι τώρα ευρήματα, το τραγούδι «Τα μαύρα σου μάτια» ηχογραφήθηκε τέσσερις φορές:
– Ελληνική Εστουδιαντίνα, Κωνσταντινούπολη, 1911 (;), (Orfeon 446 – No 10112).
– Σταμάτης Βόιας, Κωνσταντινούπολη, 15 Σεπτεμβρίου 1911, (Favorite 5973-t – 1-59070 και επανέκδοση Columbia E 6081), παρούσα ηχογράφηση.
– Πέτρος Ζουναράκης, Κωνσταντινούπολη, δεκαετία του 1910 (;) (American Record 3127).
– Χατζηλάκος – Εστουδιαντίνα (Βασιλάκη), Σμύρνη, Δεκέμβριος 1911 (Gramophone 2358y – 3-14300).
Πρόκειται για ελληνική διασκευή του ναπολιτάνικου τραγουδιού "Bolero d'amore" σε μουσική του Rodolfo Falvo (1873 – 1937) και στίχους του Giovanni Ermete Gaeta, το πραγματικό όνομα του ποιητή και μουσικού πιο γνωστού ως E. A. Mario (1884 – 1961). Η ναπολιτάνικη παρτιτούρα του τραγουδιού εκδόθηκε μάλλον το 1907, στη Νάπολη, από τις εκδόσεις Capolongo-Feola.
Μέχρι τώρα στην ιταλική ιστορική δισκογραφία έχουν εντοπιστεί περισσότερες από δέκα ηχογραφήσεις. Ενδεικτικά:
– Raimondo De Angelis, Νάπολη, 1908 (Favorite 5715-O - 1-35194).
– Figli di Ciro, Νάπολη, 8 Οκτωβρίου 1909 (Gramophone 620y – V 92496).
– Francesco Daddi - Teresa de Matienzo, Νέα Υόρκη, Αύγουστος 1910 (Columbia 4845 – E1891 και E3240).
– Giovanni Colamarino, Νέα Υόρκη, 1909 (Edison 20608) και Nέα Υόρκη, 1917 (Rex x437 – F-4318-A).
– Clara Stella, Νέα Υόρκη, τέλη δεκαετίας του 1940 (Harmonia CA 29 – H-2080 B).
Το τραγούδι εντοπίζεται και στη ρωσόφωνη δισκογραφία. Συγκεκριμένα, το 1940 η σοπράνο Irina Lebedeva (Ирина Лебедева) με τους ακορντεονίστες Yakov Khaskin (Я. А. Хаскин) και Igor Gladkov (И. И. Гладков) ηχογράφησαν στη Μόσχα το "Болеро" (Noginsk Plant 10382 – 10382).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλο τον κόσμο, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων αναδεικνύει τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες των μουσικών πραγματικοτήτων. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην ελληνική ιστορική δισκογραφία».
Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Ερευνώντας το ιστορικό υλικό, φαίνεται ότι ειδικά μία πόλη της ιταλικής χερσονήσου ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με τα μεγάλα αστικά κέντρα όπου πρωταγωνίστησαν ελληνόφωνοι μουσικοί. Πρόκειται για τη Νάπολη και το περίφημο Canzone Napoletana. Η εν λόγω ηχογράφηση ανήκει σε ένα corpus τραγουδιών, από το οποίο οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ναπολιτάνικα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι οικειοποιήσεις δεν αφορούν μόνο το ναπολιτάνικο τραγούδι αλλά συνολικά το ιταλόφωνο, καθώς συχνά τα πρωτότυπα ναπολιτάνικα μεταφράστηκαν στην ιταλική, από την οποία προέκυψε το δάνειο. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Άλλωστε, η συνθήκη των μαντολίνων, των κιθάρων, των μαρς, της φωνητικής πολυφωνίας και του bel canto φωνητικού ιδιώματος αποτελούν χαρακτηριστικά που φανερώνουν τις επιρροές του Canzone Napoletana στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά σχηματίζεται είναι εξαιρετικά σύνθετο και δεν αφορά μόνο τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις.
Με τα μέχρι τώρα ευρήματα, το τραγούδι «Τα μαύρα σου μάτια» ηχογραφήθηκε τέσσερις φορές:
– Ελληνική Εστουδιαντίνα, Κωνσταντινούπολη, 1911 (;), (Orfeon 446 – No 10112).
– Σταμάτης Βόιας, Κωνσταντινούπολη, 15 Σεπτεμβρίου 1911, (Favorite 5973-t – 1-59070 και επανέκδοση Columbia E 6081), παρούσα ηχογράφηση.
– Πέτρος Ζουναράκης, Κωνσταντινούπολη, δεκαετία του 1910 (;) (American Record 3127).
– Χατζηλάκος – Εστουδιαντίνα (Βασιλάκη), Σμύρνη, Δεκέμβριος 1911 (Gramophone 2358y – 3-14300).
Πρόκειται για ελληνική διασκευή του ναπολιτάνικου τραγουδιού "Bolero d'amore" σε μουσική του Rodolfo Falvo (1873 – 1937) και στίχους του Giovanni Ermete Gaeta, το πραγματικό όνομα του ποιητή και μουσικού πιο γνωστού ως E. A. Mario (1884 – 1961). Η ναπολιτάνικη παρτιτούρα του τραγουδιού εκδόθηκε μάλλον το 1907, στη Νάπολη, από τις εκδόσεις Capolongo-Feola.
Μέχρι τώρα στην ιταλική ιστορική δισκογραφία έχουν εντοπιστεί περισσότερες από δέκα ηχογραφήσεις. Ενδεικτικά:
– Raimondo De Angelis, Νάπολη, 1908 (Favorite 5715-O - 1-35194).
– Figli di Ciro, Νάπολη, 8 Οκτωβρίου 1909 (Gramophone 620y – V 92496).
– Francesco Daddi - Teresa de Matienzo, Νέα Υόρκη, Αύγουστος 1910 (Columbia 4845 – E1891 και E3240).
– Giovanni Colamarino, Νέα Υόρκη, 1909 (Edison 20608) και Nέα Υόρκη, 1917 (Rex x437 – F-4318-A).
– Clara Stella, Νέα Υόρκη, τέλη δεκαετίας του 1940 (Harmonia CA 29 – H-2080 B).
Το τραγούδι εντοπίζεται και στη ρωσόφωνη δισκογραφία. Συγκεκριμένα, το 1940 η σοπράνο Irina Lebedeva (Ирина Лебедева) με τους ακορντεονίστες Yakov Khaskin (Я. А. Хаскин) και Igor Gladkov (И. И. Гладков) ηχογράφησαν στη Μόσχα το "Болеро" (Noginsk Plant 10382 – 10382).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
