Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, ο σκοπός ηχογραφήθηκε ως ορχηστρικό κομμάτι τρεις φορές στην ελληνική ιστορική δισκογραφία:
- «Το χανούμικο», Σπύρος Στάμος (τσίμπαλο) - Γιώργος Γκρέτσης (βιολί), Σικάγο, 1924-1925 (Greek Record Company 748 - 513Β), παρούσα ηχογράφηση
- «Χανούμικο», Αντώνης Σακελλαρίου (κλαρίνο), Νέα Υόρκη, Απρίλιος 1927 (Columbia W-205573 - 56063-F)
- «Κασαμπαλιώτικο ζεϊμπέκικο», πιθανότατα Κώστας Σκαρβέλης (κιθάρα) και Αντώνης Αμιράλης ή Παπατζής (αρμόνικα), Αθήνα, 8 Μαΐου 1932 (Orthophonic 2Κ 1178-1 - S-656-A)
Στον εν λόγω σκοπό, ωστόσο, βασίζεται και το τραγούδι
«Ελληνική απόλαυσις», το οποίο ηχογράφησε ο Γιώργος Κατσαρός (Θεολογίτης) στο Κάμντεν της Νέας Υερσέης, στις 16 Ιουνίου 1927 (Victor CVE 38934 - 68829-A).
Ένα ακόμα τραγούδι, συγκεκριμένα το «Σαν πεθάνω στο καράβι», που ηχογραφήθηκε από τη Σωτηρία Μπέλλου στην Αθήνα στις 25 Ιουνίου 1960 (His Master's Voice OGA 3138 - AO 5662) επικοινωνεί με τον συγκεκριμένο μουσικό σκοπό. Στην ετικέτα του δίσκου το κομμάτι φαίνεται ως δημιουργία του Μπάμπη Μπακάλη.
Στην ιστορική ελληνική δισκογραφία ο σκοπός εντοπίζεται επίσης (από το 2:03'' περίπου) στον κωμικό διάλογο «Ο Σταύρακας μες στον τεκέ» (Odeon Go 2274 – GA 1853), με τη συνοδεία μπουζουκιού, κιθάρας και ναργιλέ. Στην ηχογράφηση, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 1935 στο όνομα του Σπύρου Περιστέρη (μουσική) και του Τσάμα (κείμενο), ένα από τα ψευδώνυμα του Μίνωος Μάτσα, συμμετέχουν στο διάλογο ο Σταύρος Τζούρας και άγνωστος άντρας.
Αξίζει να σημειωθεί πως το τραγούδι που ηχογράφησε το 1936 στην Αθήνα ο Μάρκος Βαμβακάρης, με τίτλο «Όσοι έχουν πολλά λεφτά» (Odeon Go 2507 - GA 1959/A190774a) φαίνεται να αντλεί την αρχιτεκτονική του από τον εν λόγω σκοπό.
Ο σκοπός, όμως, «συνομιλεί» και με το τουρκικό ρεπερτόριο. Τη δεκαετία του 1920 ηχογραφείται από άγνωστους μουσικούς, πιθανώς στην Κωνσταντινούπολη, το ορχηστρικό "Zeibek Havassi" (Pathé 76.227 - 11.597). Την ίδια δεκαετία, και συγκεκριμένα τον Σεπτέμβριο ή τον Οκτώβριο του 1927, ηχογραφείται στην Κωνσταντινούπολη από τουρκικό σύνολο το ορχηστρικό “Aydin Zeybek havasi” (Columbia 22080 – RT 17664 , Columbia GT 12312 και επανέκδοση στις ΗΠΑ Columbia USA 40006-F). Στην ετικέτα του τουρκικού δίσκου το μουσικό συγκρότημα αναφέρεται ως Halk Musiki Heyeti. Το 1927, στην Κωνσταντινούπολη, ηχογραφείται από τους Hayretin Efendi (ούτι), Hassan Efendi (κανονάκι), İhsan Bey (βιολί) το “İzmir Zeybek havasi” (Odeon Cx 3324 - X 131013 b).
Σημειώνουμε ότι στους τουρκικούς δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες ηχογραφήσεις οι οποίες ενδεχομένως να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό:
- "Aydın Zeybeği / Ud, Keman, Kanun ve Klarinetle" (Orfeon 11710)
- "Aydın Zeybek Havası / Zurna ile", Küçük Ali Bey (Odeon)
- "Aydın Zeybek Havası / İnce Saz ile", Şevki Bey Kumpanyası (Odeon)
Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται ο χαρακτηρισμός "Turkish Dance".
Η δισκογραφική εταιρεία Greek Record Company ιδρύθηκε το 1922-1923 στο Σικάγο από τον Γιώργο Γκρέτση, βιολιστή και συνιδρυτή, μαζί με τον πατέρα του Δημήτρη, του πρώτου ελληνικού εργοστασίου κατασκευής μουσικών οργάνων στο Σικάγο με την επωνυμία "Terpandros" (1910). Τη διεύθυνση της δισκογραφικής εταιρείας ανέλαβε ο συνθέτης, στιχουργός και τσιμπαλίστας Σπύρος Στάμος.
Για περισσότερα σχετικά με τον Γιώργο Γκρέτση και την Greek Record Company βλ. το κείμενο του Sotirios (Sam) Chianis "George Dimitrios Grachis (1882-1965)" στο Bucuvalas, 2019: 345-353).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, ο σκοπός ηχογραφήθηκε ως ορχηστρικό κομμάτι τρεις φορές στην ελληνική ιστορική δισκογραφία:
- «Το χανούμικο», Σπύρος Στάμος (τσίμπαλο) - Γιώργος Γκρέτσης (βιολί), Σικάγο, 1924-1925 (Greek Record Company 748 - 513Β), παρούσα ηχογράφηση
- «Χανούμικο», Αντώνης Σακελλαρίου (κλαρίνο), Νέα Υόρκη, Απρίλιος 1927 (Columbia W-205573 - 56063-F)
- «Κασαμπαλιώτικο ζεϊμπέκικο», πιθανότατα Κώστας Σκαρβέλης (κιθάρα) και Αντώνης Αμιράλης ή Παπατζής (αρμόνικα), Αθήνα, 8 Μαΐου 1932 (Orthophonic 2Κ 1178-1 - S-656-A)
Στον εν λόγω σκοπό, ωστόσο, βασίζεται και το τραγούδι
«Ελληνική απόλαυσις», το οποίο ηχογράφησε ο Γιώργος Κατσαρός (Θεολογίτης) στο Κάμντεν της Νέας Υερσέης, στις 16 Ιουνίου 1927 (Victor CVE 38934 - 68829-A).
Ένα ακόμα τραγούδι, συγκεκριμένα το «Σαν πεθάνω στο καράβι», που ηχογραφήθηκε από τη Σωτηρία Μπέλλου στην Αθήνα στις 25 Ιουνίου 1960 (His Master's Voice OGA 3138 - AO 5662) επικοινωνεί με τον συγκεκριμένο μουσικό σκοπό. Στην ετικέτα του δίσκου το κομμάτι φαίνεται ως δημιουργία του Μπάμπη Μπακάλη.
Στην ιστορική ελληνική δισκογραφία ο σκοπός εντοπίζεται επίσης (από το 2:03'' περίπου) στον κωμικό διάλογο «Ο Σταύρακας μες στον τεκέ» (Odeon Go 2274 – GA 1853), με τη συνοδεία μπουζουκιού, κιθάρας και ναργιλέ. Στην ηχογράφηση, η οποία πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 1935 στο όνομα του Σπύρου Περιστέρη (μουσική) και του Τσάμα (κείμενο), ένα από τα ψευδώνυμα του Μίνωος Μάτσα, συμμετέχουν στο διάλογο ο Σταύρος Τζούρας και άγνωστος άντρας.
Αξίζει να σημειωθεί πως το τραγούδι που ηχογράφησε το 1936 στην Αθήνα ο Μάρκος Βαμβακάρης, με τίτλο «Όσοι έχουν πολλά λεφτά» (Odeon Go 2507 - GA 1959/A190774a) φαίνεται να αντλεί την αρχιτεκτονική του από τον εν λόγω σκοπό.
Ο σκοπός, όμως, «συνομιλεί» και με το τουρκικό ρεπερτόριο. Τη δεκαετία του 1920 ηχογραφείται από άγνωστους μουσικούς, πιθανώς στην Κωνσταντινούπολη, το ορχηστρικό "Zeibek Havassi" (Pathé 76.227 - 11.597). Την ίδια δεκαετία, και συγκεκριμένα τον Σεπτέμβριο ή τον Οκτώβριο του 1927, ηχογραφείται στην Κωνσταντινούπολη από τουρκικό σύνολο το ορχηστρικό “Aydin Zeybek havasi” (Columbia 22080 – RT 17664 , Columbia GT 12312 και επανέκδοση στις ΗΠΑ Columbia USA 40006-F). Στην ετικέτα του τουρκικού δίσκου το μουσικό συγκρότημα αναφέρεται ως Halk Musiki Heyeti. Το 1927, στην Κωνσταντινούπολη, ηχογραφείται από τους Hayretin Efendi (ούτι), Hassan Efendi (κανονάκι), İhsan Bey (βιολί) το “İzmir Zeybek havasi” (Odeon Cx 3324 - X 131013 b).
Σημειώνουμε ότι στους τουρκικούς δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες ηχογραφήσεις οι οποίες ενδεχομένως να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό:
- "Aydın Zeybeği / Ud, Keman, Kanun ve Klarinetle" (Orfeon 11710)
- "Aydın Zeybek Havası / Zurna ile", Küçük Ali Bey (Odeon)
- "Aydın Zeybek Havası / İnce Saz ile", Şevki Bey Kumpanyası (Odeon)
Στην ετικέτα του δίσκου αναγράφεται ο χαρακτηρισμός "Turkish Dance".
Η δισκογραφική εταιρεία Greek Record Company ιδρύθηκε το 1922-1923 στο Σικάγο από τον Γιώργο Γκρέτση, βιολιστή και συνιδρυτή, μαζί με τον πατέρα του Δημήτρη, του πρώτου ελληνικού εργοστασίου κατασκευής μουσικών οργάνων στο Σικάγο με την επωνυμία "Terpandros" (1910). Τη διεύθυνση της δισκογραφικής εταιρείας ανέλαβε ο συνθέτης, στιχουργός και τσιμπαλίστας Σπύρος Στάμος.
Για περισσότερα σχετικά με τον Γιώργο Γκρέτση και την Greek Record Company βλ. το κείμενο του Sotirios (Sam) Chianis "George Dimitrios Grachis (1882-1965)" στο Bucuvalas, 2019: 345-353).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
