Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Η εν λόγω ηχογράφηση αφορά έναν από τους πιο δημοφιλείς σκοπούς στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο, ο οποίος είναι ενεργός ακόμη και σήμερα, στις ζωντανές επιτελέσεις του αστικού λαϊκού τραγουδιού. Ο σκοπός ηχογραφήθηκε αρχικά για την Zonophone, μεταξύ Αυγούστου και Σεπτεμβρίου του 1906, ως “Χασάπικο σερβικό”, από την Εταιρεία Μίτσος (αρμόνικα, μαντολίνο, κιθάρα), το οποίο σχήμα μένει να ερευνηθεί και να ταυτοποιηθεί. Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Alan Kelly, η ηχογράφηση κυκλοφόρησε και με την ετικέτα της Gramophone (18287 & 18366).

Εν συνεχεία, το 1918, ο ορχηστρικός σκοπός μετατράπηκε σε τραγούδι και ηχογραφήθηκε για την Orfeon από την Ελληνική εστουδιαντίνα με τον τίτλο “Μακεδών” (Orfeon S 2835 – 12633). Οι στίχοι αναφέρονται στο στρατιωτικό και πολιτικό κίνημα, υπό την καθοδήγηση του Ελευθέριου Βενιζέλου, το οποίο εκδηλώθηκε το 1916 και σχημάτισε την ονομαζόμενη «προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης».

Πρόκειται για το, γνωστό ακόμη και σήμερα, ως “Της Αμύνης τα παιδιά”, λόγω της συμπερίληψής του στην δημοφιλή ταινία του Κώστα Φέρρη με τίτλο «Ρεμπέτικο», με μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου (1983). Στον ομότιτλο δίσκο, το τραγούδι αναφέρεται ως «παραδοσιακό», σε διασκευή του συνθέτη.

Ο σκοπός ηχογραφήθηκε, επίσης, γύρω στα 1948 στη Νέα Υόρκη με τον τίτλο «Πειραιώτικο χασάπικο» από τους Κώστα Γκαντίνη (κλαρίνο), Γιάννη Γιάνναρο (ακορντεόν), Θανάση Ζέρβα (βιολί) και άγνωστους εκτελέστες στο πιάνο και τα ντραμς (Kaliphon D-765-A). 

Ο σκοπός, όμως, είναι γνωστός και στο klezmer/Yiddish ρεπερτόριο, των Ασκενάζι Εβραίων. Φαίνεται πως ηχογραφείται τουλάχιστον από το 1912 και συχνά ενώνεται με άλλους σκοπούς του klezmer/Yiddish. Ο μουσικολόγος Joel Rubin έχει ασχοληθεί αναλυτικά με την ιστορία του εν λόγω σκοπού, τις ποικίλες επιτελέσεις του και την μουσική του ανάλυση (2001, 2006, 2020). Ορισμένα παραδείγματα από την εβραϊκή δισκογραφία είναι τα ακόλουθα:

- "Der Arbaytsman", Rumynskii Orkestra Bel’fa, Sirena Grand 12422, Βαρσοβία, Ιούλιος 1912
- “Der Nicolaiver Bulgar”, Harry Kandel, Victor B 22105 – 72281, New Jersey, 25 Ιουνίου 1918
- “Nikolayever Bulgar”, Mishka Ziganoff, Columbia 85580-1, 85581-1 – E 4865, Οκτώβριος 1919
- “Moliver Bolgar”, Israel Hochman, Clausophon 796 – E 403, Νέα Υόρκη, Νοέμβριος 1922
- "Heiser Bulgar" (הייסער באלגאר), Naftule Brandwein, Victor B 27889-2 – Vi 73895 και Gramophone (France) K 3306, Νέα Υόρκη, 10 Μαΐου 1923, Αύγουστος 1923 (κυκλοφορία)
- “Chasene Niginim”, Joseph Cherniavsky, Victor BVE 33873-2 – 78423, Νέα Υόρκη, 16 Νοεμβρίου 1925

Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.

Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες.

Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης