Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Συναντάμε περιπλανώμενους μουσικούς σκοπούς σε διάφορα σημεία στην Ευρώπη, την Αφρική, την Ασία και την Αμερική, όπου τοπικοί μουσικοί τους οικειοποιούνται και τους ανακατασκευάζουν. Πέραν αυτών, οι αλληλο-επιρροές αφορούν τις πρακτικές εκτέλεσης, το οργανολόγιο, τη ρυθμολογία, την εναρμόνιση, την φωνητική τοποθέτηση και γενικότερα τις έξεις που κουβαλάει ο κάθε μουσικός. Τα ρεπερτόρια αποεδαφικοποιούνται και αναμιγνύονται με άλλα, τα οποία προσλαμβάνουν πλέον υπερτοπικά χαρακτηριστικά. Οι μουσικοί βρίσκονται συχνά σε κίνηση μέσα σε πολυπολιτισμικές αυτοκρατορίες, υπηρετούν και οικειοποιούνται πολυποίκιλα ρεπερτόρια που προέρχονται ή/και υλοποιούνται από ετερογενείς εθνοπολιτισμικές ομάδες. Συχνά, η «σύγκλιση» των γεωγραφικών συντεταγμένων συνοδεύεται από μια ακόμα σύγκλιση, που αφορά εσωτερικές πολιτισμικές «συντεταγμένες». Πρόκειται για τα πεδία του λόγιου και του λαϊκού, που παραδοσιακά έχουν αντιμετωπιστεί όχι απλώς ως αυτοτελή, αλλά και ως στεγανά. Η λαϊκότητα και η λογιότητα μπαίνουν σε δημιουργικό διάλογο με ποικίλους τρόπους, συστήνοντας ενδιάμεσους «τόπους» ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες.

Η συγκεκριμένη ηχογράφηση αφορά μία από τις πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις σκοπών, τους οποίους οικειοποιήθηκαν διάφορες εθνοπολιτισμικές ομάδες, σε ένα ευρύ γεωγραφικό τόξο. Για κάποιον που επιθυμεί να δει σε βάθος αυτήν την περίπτωση της «περιπλάνησης» της μελωδίας θα πρέπει οπωσδήποτε, αφενός, να παρακολουθήσει το ντοκιμαντέρ της Adela Peeva "Whose is this song?" (2003) και να μελετήσει, αφετέρου, το αναλυτικότατο άρθρο της Donna Buchanan (2007). Η Peeva, με έναν ξεχωριστό τρόπο, μας δείχνει τις δυναμικές και ακραίες πολλές φορές συμπεριφορές που απορρέουν από τους καλά εδραιωμένους εθνικισμούς, επιλέγοντας να μπει μέσα στις σημερινές κοινωνίες σε διάφορες περιοχές των Βαλκανίων, έτσι ώστε να δει την λειτουργία της κάθε εκδοχής του μουσικού σκοπού. Η Buchanan, χρησιμοποιώντας μια πλειάδα γραπτών κυρίως πηγών, στο πολυσέλιδο άρθρο της αναλύει τόσο το ιστορικό της οικειοποίησης όσο και τους τρόπους επιτέλεσής του, τα ετερόκλητα αισθητικά πλαίσια και τις πρακτικές εκτέλεσης των μουσικών. Σε αντίθεση με την Peeva, η οποία εκκινώντας από την Κωνσταντινούπολη αναφέρεται στις εκδοχές που συναντά σε συγκεκριμένες περιοχές των κρατών που επισκέπτεται (Τουρκία, Ελλάδα, Αλβανία, Βοσνία, Βόρεια Μακεδονία, Σερβία, Βουλγαρία), η Buchanan αναφέρεται διεξοδικά σε δύο ακόμη μεγάλες μουσικές οικουμένες: την εβραϊκή και την αραβική, με ξεχωριστές αναφορές στις εκδοχές που συναντάμε στην Αμερική από μετανάστες μουσικούς. Αναμφισβήτητα, μία ενδελεχής έρευνα στην ιστορική δισκογραφία θα προσθέσει στην μέχρι τώρα έρευνα μία ακόμη ξεχωριστή πτυχή της πραγματικότητας, καθώς στην περίπτωση της δισκογραφίας θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε, ακούγοντας τον ίδιο τον ήχο, τις υλοποιήσεις των μουσικών.

Η παλαιότερη ηχογράφηση του εν λόγω τραγουδιού φαίνεται πως πραγματοποιήθηκε στο ξενοδοχείο Metropol στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν στις 8 Φεβρουαρίου του 1902. Στη βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Alan Kelly βρίσκουμε τα εξής στοιχεία:

“Uskudar”, Gramophone 589x – 24071, OVANES, MUNAK (penie s akkompanimentom sazandar) [Cat: MAMED and KHALIL] [2] (Persian Tartar)

Όσον αφορά στην ελληνική εκδοχή, θα πρέπει αρχικά να αναφερθεί η συλλογή τραγουδιών που εκδόθηκε από τον Arnoldus Passow το 1860 στην Λειψία. Στην έκδοση αυτή, με τίτλο «Τραγούδια ρωμαίικα, Popularia Carmina Graeciae Recentioris», στην σελίδα 413, το τραγούδι με αριθμό 534 (το οποίο απ' ό,τι φαίνεται ο Passow το εντοπίζει στην Αθήνα) περιέχει δύο δίστιχα τα οποία συναντάμε σε σύγχρονες εκδοχές του τραγουδιού.

Όσον αφορά στην δισκογραφία, ο σκοπός παρουσιάζει πολλές «ζωές», παράλληλες, οι οποίες συχνά περιπλέκονται και παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Συναντάμε τριών ειδών παραλλαγές, στους στίχους και στη μελωδία. Αρχικά, να ειπωθεί πως ηχογραφήθηκε με πέντε διαφορετικούς τίτλους:

- Από τας Αθήνας: Κωνσταντινούπολη 1905 / Κωνσταντινούπολη 1906 / Κωνσταντινούπολη 1906
- Από ξένο κόσμο: Νέα Υόρκη 1917
- Από ξένο τόπο: Αμερική 1920 / Αθήνα 1922 / Αθήνα 1939
- Έχασα μαντήλι: Αθήνα 1926 / Αθήνα 1927 / Νέα Υόρκη 1928 / Αθήνα 1934
- Ο Βαγγέλης: Νέα Υόρκη 1928

Η παλαιότερη ηχογράφηση που εντοπίστηκε μέχρι στιγμής στην ελληνική δισκογραφία πραγματοποιήθηκε το δεύτερο εξάμηνο του 1905, στην Κωνσταντινούπολη, και κυκλοφόρησε με την ετικέτα της Gramophone ή της Zonophone (το 1903, το label της Zonophone αγοράστηκε από την Gramophone). Ο δίσκος επανεκδόθηκε στην Αμερική από την Victor.

Μέχρι και το 1922 ο σκοπός τραγουδιέται με τους στίχους «Από τας Αθήνας», «Από ξένο κόσμο» και «Από ξένο τόπο». Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις χρησιμοποιείται μελωδία-αρμονία σε περιβάλλον Χιτζάζ-Χιτζασκιάρ. Η εκδοχή αυτή δεν έχει καμία σχέση με τον οικουμενικό σκοπό που αναφέραμε στην αρχή, δηλαδή με το Uskudar.

Από το 1926 και έπειτα το συναντάμε ως «Έχασα μαντήλι», ηχογραφημένο στην Αθήνα και στη Νέα Υόρκη. Από εδώ και στο εξής το τραγούδι θα χρησιμοποιεί διαφορετικούς στίχους και διαφορετική μελωδία και αρμονία. Αν και τροπικά είναι κοντινότερα, δεν πρόκειται, ούτε τώρα, για τον ίδιο μουσικό σκοπό.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εκδοχή που ηχογραφήθηκε στην Αθήνα το 1939, για λογαριασμό της Parlophone (GO 3164 – B 21993). Στην περίπτωση αυτή το κομμάτι φαίνεται ως δημιουργία του Γιώργου Ροβερτάκη, αλλά παρουσιάζει μία νέα, διαφορετική από τις προηγούμενες δύο, μελωδία και αρμονία.

Περίπου το 1951, η Βιργινία Μαγκίδου ηχογραφεί στην Αμερική, με ορχήστρα μπουζουκιών, το τραγούδι με τίτλο «Εσκουτάρι» (Καλός Δίσκος 302-Β). Πρόκειται για την κοντινότερη εκτέλεση στην σημερινή ελληνική πραγματικότητα, με σαφή αναφορά στην περιοχή Üsküdar της ασιατικής Κωνσταντινούπολης, που αποτελεί και την ονομασία με την οποία ο σκοπός είναι γνωστός στο τουρκόφωνο ρεπερτόριο. Ο στίχος, όμως, δεν είναι του «Από ξένου τόπου»:

Απ’ την Πόλη είμαι εγώ μέσα απ’ το χωριό
μέσα από το Σκούνταρι κάποιον αγαπώ

Παρακάτω ακολουθούν ενδεικτικές περιπτώσεις από την ιστορική δισκογραφία άλλων ρεπερτορίων και περιοχών, όπου απαντά ο συγκεκριμένος μουσικός σκοπός:

Ρεπερτόριο Βοσνίας-Ερζεγοβίνης: "Poletjela dva goluba" (από 11:13 έως το 11:47), Sirri Effendija Abdagić, Σαράγεβο, Απρίλιος 1908 (Zonophone 4483r - X-2-102937)

Αιγυπτιακό ρεπερτόριο: "Raks Zakieh", El Sayed Eschta, Κάιρο, 7 Ιανουαρίου 1909 (Gramophone 11813b - 2-11254 & Victor 67526). Η μελωδία ακούγεται από το 00:48 έως το 02:00.

Σέρβικο ρεπερτόριο: "Полетела Два Бијела Голуба" [Poletela Dva Bijela Goluba], Рада Стојадиновић (Rado Stojadinović), πιθανώς Βελιγράδι, 1910 (Favorite 1-105077). Μία εκδοχή που απέκτησε αργότερα μεγαλύτερη δημοφιλία είναι: Русе косе цуро имаш [Ruse kose curo imas].

Εβραϊκό ρεπερτόριο: "Der Terk in America", Naftule Brandwein, Νέα Υόρκη, 31 Μαρτίου 1924 (Victor B-29761 - 77599B).

Ρεπερτόριο από το Αζερμπαϊτζάν: "Men Bir Güldüm - Üsküdar", Chevket Mamedova [Şövkət Məmmədova], Παρίσι, 1926 (Université de Paris, Archives de la Parole - Pathé 436).

Ρεπερτόριο από το Μπαγκλαντές: "শুকনো পাতার নূপুর পায়ে" [Shukno Patar Nupur Paye], Harimati Debi, μάλλον Ινδία, 1933 (His Master’s Voice N 7173).

Γιουγκοσλαβικό ρεπερτόριο: "Poljubi Me Anadolko", Katarina Andonović, μάλλον Ζάγκρεμπ, 1938 (Edison Bell Electron 2430 - Z 2205).

Τουρκικό ρεπερτόριο: "Üsküdara Giderken (Kâtip)", Safiye Aylâ, Κωνσταντινούπολη, μετά το 1946 (Columbia CTZ 6870 – BT 22175).

Ιαπωνικό ρεπερτόριο: "ウスクダラ" (Uskudara), 江利 チエミ(Chiemi Eri), Ιαπωνία, 1954 (King Records 10246 - CL-160).

Λιβανέζικο ρεπερτόριο: "Ya Banat El Eskandiria", Mohammed El Bakkar, Νέα Υόρκη, 1957 (LP "Port Said", Audio Fidelity AFLP 1833).

Ρεπερτόριο Νότιας Κορέας: "우스쿠다라" [Uska Dara], 조금옥 (趙琴玉 - Jo Keum Ok), Νότια Κορέα, περίπου μέσα της δεκαετίας του 1950 (King-Star Κ 5781).

Bollywood: "Jhoom Jhoom Kar Chali Akeli", Hemanta Mukhopadhyay (Hemant Kumar ή Hemanta Mukherjee), ταινία “Taj”, 1956.

Από τις πλέον ενδιαφέρουσες περιπτώσεις είναι αυτή των Boney M., οι οποίοι ενσωμάτωσαν τμήμα του σκοπού στην μεγάλη τους επιτυχία, το 1978, με τίτλο “Rasputin (Μόναχο, LP "Nightflight to Venus", Hansa 26 026 XOT, 26 026 OT).

Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης