Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει.
Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες σειρές παραπομπών, στην οποία παρατηρούμε μικρότερα ή μεγαλύτερα μουσικά θέματα να περνούν από το ένα τραγούδι στο άλλο, εκκινεί με το τουρκικό τραγούδι “Telegrafin tellerine” (ή Telgrafin telleri ή teleri). Η παλαιότερη ηχογράφηση του εν λόγω τραγουδιού φαίνεται πως πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα. Στη βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Allan Kelly βρίσκουμε τα εξής στοιχεία. Λογικά, υπάρχουν πολλαπλά ορθογραφικά λάθη:
“Telegrafnin Telleri”, Zonophone 1366 – X-6-102037, KRIMSKO-TATAR MUZIKANTI, SAMI MEMET OGLU, ABDUREFI MEMET OGLU, APASS SANDICHE, HALIL RAHME, AFUZ RASIM, Μόσχα, 8 Σεπτεμβρίου 1910
Σε κάθε περίπτωση, το τραγούδι ηχογραφήθηκε πολλές φορές στην τουρκόφωνη ιστορική δισκογραφία, τόσο από Αρμένηδες καλλιτέχνες, όσο και από Μουσουλμάνους. Ενδεικτικά:
- “Telegrafin Telerine, Canto”, Columbia 89574-1 – CO 32001-F, Vahan Boyajian, Νέα Υόρκη, περίπου Δεκέμβριος 1923
- “Telegrafin teleri”, Victor B 32928 – 78193, Moise Effendi και Smyrna Quartette, Νέα Υόρκη, 25 Ιουνίου 1925
- “Telgrafin Telleri”, HMV OTB 2278 – AX 2606, Zeki Müren, Κωνσταντινούπολη, περίπου δεκαετία 1940
Στην ετικέτα ορισμένων δίσκων, το τραγούδι χαρακτηρίζεται ως “kanto”. Θεωρείται, δηλαδή, ως μέρος του ρεπερτορίου των kantolar, ένας όρος που φαίνεται να πρωτοχρησιμοποιείται από τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κυρίως των μεγάλων αστικών κέντρων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης, από την εποχή που ιταλικοί θίασοι έδιναν παραστάσεις εκεί. Αν και αρχικά τα kantolar ήταν συνδεδεμένα μόνο με την θεατρική μουσική, σύντομα αυτονομήθηκαν, οπότε και με τον όρο “kanto” (ενικός του kantolar) πλέον περιγράφονταν οποιεσδήποτε λαϊκές και ελαφρές κοσμικές τραγουδιστικές φόρμες (βλ. Pennanen, 2004: 9, O'Connel, 2006: 276, Beşiroğlu & Girgin, 2018: 49).
Το τραγούδι δείχνει να μοιράζεται κοινές ατμόσφαιρες με το λόγιο έργο με τίτλο “Uşşak Peşrev”, σύνθεση του Αρμένη Tatyos Eñserciyan (Tatyos Efendi, 1858–1913).
Στην ελληνική δισκογραφία, η κατάσταση είναι περιπλεγμένη. Σημείο αναφοράς είναι το τραγούδι του Παναγιώτη Τούντα «Αερόπλανο θα πάρω» (Odeon GO 1942 – 31032B, Αθήνα, 1933). Η εν λόγω σύνθεση δανείζεται το μουσικό θέμα από την αρχή των στίχων του “Telegrafin tellerine”. Ταυτοχρόνως, το τραγούδι του Τούντα χρησιμοποιεί την μουσική της εισαγωγής του «Τι σε μέλει εσένανε» (Odeon 278 – GA 1153 – A 154256, Αθήνα, 1926). Το τελευταίο εισήλθε στην δισκογραφία και με τον τίτλο «Τι σε μέλει εσένανε από πούθε είμαι εγώ» (Balkan Records No 820-B, Αμερική, περίπου 1948). Στην συγκεκριμένη εκτέλεση, η εισαγωγή του τραγουδιού είναι διαφορετική από τις παλαιότερες ηχογραφήσεις του. Αξίζει να αναφερθεί η ηχογράφηση του τραγουδιού ως “Tee Say Mallee”, από τον Slim Gaillard στην Αμερική, το 1945 (Atomic A-231-1). Με βάση και δικές του αφηγήσεις, ο Gailard ξέμεινε περίπου το 1928, δώδεκα ετών, στην Κρήτη, όπου λογικά θα άκουσε και το εν λόγω τραγούδι.
Το “Telegrafin tellerine”, όμως, ηχογραφήθηκε και με ελληνικούς στίχους, στην ίδια μορφή με την τουρκική, παρόλα αυτά αρκετά αργότερα σε σχέση με τα προηγούμενα. Συγκεκριμένα, περίπου το 1952, η Ρόζα Εσκενάζυ ηχογραφεί το τραγούδι με τίτλο «Τα κορίτσια της Ασίας ζητάνε παντρειά» (Balkan Records 844-B, Αμερική). Περίπου το 1999, ο Νίκος Σαραγούδας και η Γιασεμί επανασυστήνουν το τραγούδι με τον τίτλο «Νικολάκη μου», το οποίο έκτοτε γνώρισε αρκετές επανεκτελέσεις.
Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει.
Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες σειρές παραπομπών, στην οποία παρατηρούμε μικρότερα ή μεγαλύτερα μουσικά θέματα να περνούν από το ένα τραγούδι στο άλλο, εκκινεί με το τουρκικό τραγούδι “Telegrafin tellerine” (ή Telgrafin telleri ή teleri). Η παλαιότερη ηχογράφηση του εν λόγω τραγουδιού φαίνεται πως πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα. Στη βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Allan Kelly βρίσκουμε τα εξής στοιχεία. Λογικά, υπάρχουν πολλαπλά ορθογραφικά λάθη:
“Telegrafnin Telleri”, Zonophone 1366 – X-6-102037, KRIMSKO-TATAR MUZIKANTI, SAMI MEMET OGLU, ABDUREFI MEMET OGLU, APASS SANDICHE, HALIL RAHME, AFUZ RASIM, Μόσχα, 8 Σεπτεμβρίου 1910
Σε κάθε περίπτωση, το τραγούδι ηχογραφήθηκε πολλές φορές στην τουρκόφωνη ιστορική δισκογραφία, τόσο από Αρμένηδες καλλιτέχνες, όσο και από Μουσουλμάνους. Ενδεικτικά:
- “Telegrafin Telerine, Canto”, Columbia 89574-1 – CO 32001-F, Vahan Boyajian, Νέα Υόρκη, περίπου Δεκέμβριος 1923
- “Telegrafin teleri”, Victor B 32928 – 78193, Moise Effendi και Smyrna Quartette, Νέα Υόρκη, 25 Ιουνίου 1925
- “Telgrafin Telleri”, HMV OTB 2278 – AX 2606, Zeki Müren, Κωνσταντινούπολη, περίπου δεκαετία 1940
Στην ετικέτα ορισμένων δίσκων, το τραγούδι χαρακτηρίζεται ως “kanto”. Θεωρείται, δηλαδή, ως μέρος του ρεπερτορίου των kantolar, ένας όρος που φαίνεται να πρωτοχρησιμοποιείται από τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κυρίως των μεγάλων αστικών κέντρων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης, από την εποχή που ιταλικοί θίασοι έδιναν παραστάσεις εκεί. Αν και αρχικά τα kantolar ήταν συνδεδεμένα μόνο με την θεατρική μουσική, σύντομα αυτονομήθηκαν, οπότε και με τον όρο “kanto” (ενικός του kantolar) πλέον περιγράφονταν οποιεσδήποτε λαϊκές και ελαφρές κοσμικές τραγουδιστικές φόρμες (βλ. Pennanen, 2004: 9, O'Connel, 2006: 276, Beşiroğlu & Girgin, 2018: 49).
Το τραγούδι δείχνει να μοιράζεται κοινές ατμόσφαιρες με το λόγιο έργο με τίτλο “Uşşak Peşrev”, σύνθεση του Αρμένη Tatyos Eñserciyan (Tatyos Efendi, 1858–1913).
Στην ελληνική δισκογραφία, η κατάσταση είναι περιπλεγμένη. Σημείο αναφοράς είναι το τραγούδι του Παναγιώτη Τούντα «Αερόπλανο θα πάρω» (Odeon GO 1942 – 31032B, Αθήνα, 1933). Η εν λόγω σύνθεση δανείζεται το μουσικό θέμα από την αρχή των στίχων του “Telegrafin tellerine”. Ταυτοχρόνως, το τραγούδι του Τούντα χρησιμοποιεί την μουσική της εισαγωγής του «Τι σε μέλει εσένανε» (Odeon 278 – GA 1153 – A 154256, Αθήνα, 1926). Το τελευταίο εισήλθε στην δισκογραφία και με τον τίτλο «Τι σε μέλει εσένανε από πούθε είμαι εγώ» (Balkan Records No 820-B, Αμερική, περίπου 1948). Στην συγκεκριμένη εκτέλεση, η εισαγωγή του τραγουδιού είναι διαφορετική από τις παλαιότερες ηχογραφήσεις του. Αξίζει να αναφερθεί η ηχογράφηση του τραγουδιού ως “Tee Say Mallee”, από τον Slim Gaillard στην Αμερική, το 1945 (Atomic A-231-1). Με βάση και δικές του αφηγήσεις, ο Gailard ξέμεινε περίπου το 1928, δώδεκα ετών, στην Κρήτη, όπου λογικά θα άκουσε και το εν λόγω τραγούδι.
Το “Telegrafin tellerine”, όμως, ηχογραφήθηκε και με ελληνικούς στίχους, στην ίδια μορφή με την τουρκική, παρόλα αυτά αρκετά αργότερα σε σχέση με τα προηγούμενα. Συγκεκριμένα, περίπου το 1952, η Ρόζα Εσκενάζυ ηχογραφεί το τραγούδι με τίτλο «Τα κορίτσια της Ασίας ζητάνε παντρειά» (Balkan Records 844-B, Αμερική). Περίπου το 1999, ο Νίκος Σαραγούδας και η Γιασεμί επανασυστήνουν το τραγούδι με τον τίτλο «Νικολάκη μου», το οποίο έκτοτε γνώρισε αρκετές επανεκτελέσεις.
Έρευνα και κείμενο: Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
