Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Η εν λόγω ηχογράφηση ανήκει σε ένα corpus ηχογραφημένων τραγουδιών, στα οποία οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ιταλόφωνα. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση των τραγουδιών αυτών από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως το δίκτυο του θεάτρου αποτελεί περιβάλλον-κλειδί για την διακίνηση μουσικής και για τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται η ηχογράφηση «Στο φεγγάρι».
Πρόκειται για διασκευή με ελληνικούς στίχους του τραγουδιού "Fox della luna", από την δεύτερη πράξη της τρίπρακτης ιταλικής οπερέτας "Il Paese dei Campanelli", σε μουσική του Virgilio Ranzato (Βενετία, 7 Μαΐου 1882 – Κόμο, 20 Απριλίου 1937) και λιμπρέτο του Ναπολιτάνου Carlo Lombardo (Νάπολη, 28 Νοεμβρίου 1869 – Μιλάνο, 19 Δεκεμβρίου 1959). Η οπερέτα παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Teatro lirico του Μιλάνο, στις 23 Νοεμβρίου 1923.
Το λιμπρέτο, η παρτιτούρα του τραγουδιού καθώς και άλλα αποσπάσματα από την οπερέτα εκδόθηκαν στο Μιλάνο, πιθανώς το 1923 από τον οίκο "Casa editrice musicale Carlo Lombardo".
Το τραγούδι ηχογραφήθηκε αρκετές φορές στην ιταλική ιστορική δισκογραφία. Ενδεικτικά:
- "Fox-trot della Luna", Ines Talamo – E. Badini, Ιταλία, 1925–1926 (Columbia B 1122 – D 5348)
- "Fox trot della luna", Banda Columbia, Ιταλία, 1925–1926 (Columbia B 216 – D 5048)
- "Il fox trot della luna", Nella Regini – Ferrini A. (Pathé 87029 – 12605)
- "Nell'oscurita una coppia va", Anna Seleri (Anna Siva), Dora Theso, Adolfo Valentini (Amilcare Pozzoli), Μιλάνο, 21 Οκτωβρίου 1927 (Gramophone BD 4783 – 7-254210 – R5743)
- "Fox trot della luna", Gilda Mignonette, Νέα Υόρκη, 26 Μαΐου 1927 (Brunswick E23332 – 58011)
Σύμφωνα με δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής, η οπερέτα παραστάθηκε – πιθανότατα για πρώτη φορά στην Ελλάδα – στο Θέατρο Ολύμπια, στις 21 Απριλίου 1925 από τον ιταλικό θίασο "Città di Cairo", με τίτλο «Στο χωριό των κουδουνιών» ή «Η χώρα των κουδουνιών». Ανάμεσα στα έργα που παρουσίασε ο θίασος στο Θέατρο Ολύμπια περιλαμβάνεται και η ιταλική οπερέτα "Scugnizza", με τίτλο «Η αλανιάρα» (Σκουνίτσα), την 1η Μαΐου 1925.
Η οπερέτα, με τίτλο "The land of bells", ανέβηκε στο Majestic Theatre της Νέας Υόρκης τον Μάιο του 1935 για πέντε παραστάσεις (9–12 Μαΐου 1935), σε παραγωγή του The Permanent Italian Theatre.
Στις 21 Ιανουαρίου 1954 ξεκινά στις κινηματογραφικές αίθουσες της Ιταλίας η προβολή της ταινίας "Il paese dei campanelli", η οποία βασίζεται στην οπερέτα.
Το τραγούδι κυκλοφόρησε σε παρτιτούρα στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Γαϊτάνου – Κωνσταντινίδη – Σταρρ» με τίτλο «Στο φεγγάρι» και στίχους του Αιμίλιου Δραγάτση.
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία έχει εντοπιστεί μέχρι στιγμής δύο ακόμα ηχογραφήσεις του τραγουδιού:
- «Το φεγγαράκι», Γιώργος Βιδάλης, Αθήνα, 1925 (Odeon Go 141 -GA-1079/A 154125)
- "Στο φεγγάρι", Γεώργιος Κανάκης, Νέα Υόρκη, δεκαετία του 1920 (Panhellenion 8086-B)
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Η εν λόγω ηχογράφηση ανήκει σε ένα corpus ηχογραφημένων τραγουδιών, στα οποία οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ιταλόφωνα. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση των τραγουδιών αυτών από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως το δίκτυο του θεάτρου αποτελεί περιβάλλον-κλειδί για την διακίνηση μουσικής και για τις ελληνο-ιταλικές σχέσεις. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται η ηχογράφηση «Στο φεγγάρι».
Πρόκειται για διασκευή με ελληνικούς στίχους του τραγουδιού "Fox della luna", από την δεύτερη πράξη της τρίπρακτης ιταλικής οπερέτας "Il Paese dei Campanelli", σε μουσική του Virgilio Ranzato (Βενετία, 7 Μαΐου 1882 – Κόμο, 20 Απριλίου 1937) και λιμπρέτο του Ναπολιτάνου Carlo Lombardo (Νάπολη, 28 Νοεμβρίου 1869 – Μιλάνο, 19 Δεκεμβρίου 1959). Η οπερέτα παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Teatro lirico του Μιλάνο, στις 23 Νοεμβρίου 1923.
Το λιμπρέτο, η παρτιτούρα του τραγουδιού καθώς και άλλα αποσπάσματα από την οπερέτα εκδόθηκαν στο Μιλάνο, πιθανώς το 1923 από τον οίκο "Casa editrice musicale Carlo Lombardo".
Το τραγούδι ηχογραφήθηκε αρκετές φορές στην ιταλική ιστορική δισκογραφία. Ενδεικτικά:
- "Fox-trot della Luna", Ines Talamo – E. Badini, Ιταλία, 1925–1926 (Columbia B 1122 – D 5348)
- "Fox trot della luna", Banda Columbia, Ιταλία, 1925–1926 (Columbia B 216 – D 5048)
- "Il fox trot della luna", Nella Regini – Ferrini A. (Pathé 87029 – 12605)
- "Nell'oscurita una coppia va", Anna Seleri (Anna Siva), Dora Theso, Adolfo Valentini (Amilcare Pozzoli), Μιλάνο, 21 Οκτωβρίου 1927 (Gramophone BD 4783 – 7-254210 – R5743)
- "Fox trot della luna", Gilda Mignonette, Νέα Υόρκη, 26 Μαΐου 1927 (Brunswick E23332 – 58011)
Σύμφωνα με δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής, η οπερέτα παραστάθηκε – πιθανότατα για πρώτη φορά στην Ελλάδα – στο Θέατρο Ολύμπια, στις 21 Απριλίου 1925 από τον ιταλικό θίασο "Città di Cairo", με τίτλο «Στο χωριό των κουδουνιών» ή «Η χώρα των κουδουνιών». Ανάμεσα στα έργα που παρουσίασε ο θίασος στο Θέατρο Ολύμπια περιλαμβάνεται και η ιταλική οπερέτα "Scugnizza", με τίτλο «Η αλανιάρα» (Σκουνίτσα), την 1η Μαΐου 1925.
Η οπερέτα, με τίτλο "The land of bells", ανέβηκε στο Majestic Theatre της Νέας Υόρκης τον Μάιο του 1935 για πέντε παραστάσεις (9–12 Μαΐου 1935), σε παραγωγή του The Permanent Italian Theatre.
Στις 21 Ιανουαρίου 1954 ξεκινά στις κινηματογραφικές αίθουσες της Ιταλίας η προβολή της ταινίας "Il paese dei campanelli", η οποία βασίζεται στην οπερέτα.
Το τραγούδι κυκλοφόρησε σε παρτιτούρα στην Ελλάδα από τις εκδόσεις «Γαϊτάνου – Κωνσταντινίδη – Σταρρ» με τίτλο «Στο φεγγάρι» και στίχους του Αιμίλιου Δραγάτση.
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία έχει εντοπιστεί μέχρι στιγμής δύο ακόμα ηχογραφήσεις του τραγουδιού:
- «Το φεγγαράκι», Γιώργος Βιδάλης, Αθήνα, 1925 (Odeon Go 141 -GA-1079/A 154125)
- "Στο φεγγάρι", Γεώργιος Κανάκης, Νέα Υόρκη, δεκαετία του 1920 (Panhellenion 8086-B)
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
