Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία». Εντός αυτών των δικτύων, συχνά δημιουργούνται ή ενσωματώνονται ήδη υπάρχουσες τάσεις και αισθητικά ρεύματα, πολλώ δε μάλλον κατά την περίοδο που το φαινόμενο της ηχογράφησης και της αναπαραγωγής του ήχου λαμβάνει εμπορικές, μαζικές και οικουμενικές διαστάσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο εξωτισμός, όπως εκδηλώνεται στις ποικίλες αναπαραστάσεις του.

Μαρτυρείται στο ευρωπαϊκό λεξιλόγιο από τα τέλη του 16ου αιώνα, αν και η ευρεία του επικράτηση ως τάση συνδέθηκε με τον αποικιοκρατικό ιμπεριαλισμό του 19ου αιώνα (Netto, 2015: 13). Έκτοτε, ο όρος έχει ενσωματώσει διάφορα επίπεδα ανάγνωσης και ερμηνείας καθετί «άλλου». Η σημασία του αφορά αφ’ ενός τα χαρακτηριστικά αυτού που είναι έξω από τη σφαίρα της ταυτότητας, αφ’ ετέρου την έλξη που ασκεί ό,τι έχει τέτοια χαρακτηριστικά. Η ευρύτατη αποδοχή του φαινομένου του εξωτισμού είναι πασιφανής: ο πολυδιάστατος γλωσσικός, μουσικός και εικαστικός πλούτος, που συσσωρεύτηκε γύρω και μέσα στον εξωτισμό, δημιούργησε ένα κοινό απόθεμα γνώσης που τροφοδοτεί διηνεκώς το συλλογικό και ατομικό φαντασιακό.

Εστιάζοντας στις μοντέρνες κοινότητες των Ελλήνων, βρίσκουμε πολύ νωρίς συγκροτημένα ίχνη του εξωτισμού στην ποίηση και την λογοτεχνία, τα οποία μεταφέρονται γρήγορα στο θέατρο, εμπλουτισμένα ως προς την οπτική και δραματική τους υφή. Η έκρηξη των δημοφιλών μορφών θεάματος και μαζικής διασκέδασης που φέρνει ο 20ός αιώνας θα διακτινίσουν την εμβέλειά τους. Στην Ελλάδα, ανάμεσα σε όλα τα καλλιτεχνικά πεδία, η πιο επίμονη και η πιο εμφανής παρουσία του εξωτισμού καταγράφεται στο τραγούδι. Στην εποχή της δισκογραφίας, η προέλαση του εξωτισμού είναι ακαταμάχητη, και αφήνει πολύ ισχυρό αποτύπωμα. Όσο κι αν μοιάζει να προσδιορίζεται από την αρχή της «τοπικότητας», ο εξωτισμός είναι μια παγκόσμια αισθητική σταθερά, μια «κοινή» γλώσσα της νέας εποχής, που φέρει έντονα το στίγμα του μοντερνισμού και εγγράφεται μέσα σε μια σύνθετη και μακρόχρονη διαδικασία ώσμωσης μεταξύ των «εθνικών» μουσικών, η οποία παράγει ρεπερτόρια με «οικουμενικά» ή παγκόσμια χαρακτηριστικά.

Οι τόποι που αναπαρίστανται στον εξωτισμό, η Ανατολή, η Λατινική Αμερική, η Ισπανία, η Χαβάη, είναι κατ’ εξοχήν φαντασιακοί, αποσυνδέονται από τον πραγματικό κόσμο. Ανοίγονται σαν μια θεατρική σκηνή, με εναλλασσόμενα σκηνικά, όπου δραματοποιούνται οι φαντασιώσεις, κατακλύζουν τις αισθήσεις κι εκλύουν έντονα συναισθήματα, προσφέροντας στον «επισκέπτη» μια ιδανική εμπειρία, έξω από τους περιορισμούς του συμβατικού κόσμου: αιώνιο γλέντι, ηδονές, περιπέτεια.

Η εξωτική Αφρική αποτελεί μέρος της φαντασιακής Ανατολής, κυρίως λόγω της σχέσης των βόρειων και βορειοδυτικών τμημάτων της με το Ισλάμ. Επί παραδείγματι, το Μαρόκο, η Λιβύη, ακόμη και το Σουδάν αναπαρίστανται πάντοτε με όρους Ανατολής. Σπάνιες δε, είναι οι αναφορές στη «ζούγκλα» της βαθιάς Αφρικής. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα τραγούδια «Μικρή Ζουλού» [His Master’s Voice OGA348-1 – ΑΟ2303 και Orthophonic S360 (ανατύπωση στις ΗΠΑ)], ηχογραφημένο στην Αθήνα περίπου το 1936 και «Ο Τσιτσάνης στη ζούγκλα» (Columbia CG1989 – DG6511) ηχογραφημένο στην Αθήνα το Νοέμβριο του 1939.

«Ο Κυριακός στην Αντίς Αμπέμπα» είναι θεατρικό νούμερο που προέρχεται από την επιθεώρηση «Η ζούγκλα» σε κείμενο των Βασίλη Σπυρόπουλου - Παναγιώτη Παπαδούκα και μουσική του Γρηγόρη Κωνσταντινίδη. Η επιθεώρηση, «αρκετά νούμερα της οποίας περιστρέφονται γύρω από την ιταλοαιθιοπικήν διένεξιν» (βλ. εφημερίδα Ακρόπολις, αρ. φ. 2419, 23/10/1935, σελ. 2), πρωτοπαρουσιάστηκε στο Θέατρο Αλάμπρα στις 18 Οκτωβρίου 1935 από τον θίασο του Πέτρου Κυριακού. Εκτός από τον Κυριακό, συμμετείχαν οι ηθοποιοί Μαρίκα Μαντινειού, Μάνος Φιλιππίδης, Καίτη και Σοφία Βερώνη, Φώτης Αργυρόπουλος κ.ά.

Στο νούμερο περιγράφεται με χιουμοριστικό τρόπο η εξωτική χλιδή και  ο πλούτος του παλατιού του Αυτοκράτορα της Αιθιοπίας, Χαϊλέ Σελασιέ Α’, ενώ παράλληλα σατιρίζεται ο Β’ Ιταλο-Αιθιοπικός Πόλεμος (Οκτώβριος 1935-Μάιος 1936). 

Η ελληνική επιθεώρηση δείχνει τα αντανακλαστικά της, όχι μόνο σε ζητήματα της έγχωριας επικαιρότητας, αλλά αντλώντας θεματολογία από τα διεθνή τεκταινόμενα: «Ο κ. Κυριακός με τας δίδας Βερώνη, που πηγαίνουν εθελονταί εις την Αβησσυνίαν [...] και η πολεμική σκηνή εις τα σύνορα της Αιθιοπίας όπου εις Αβησσυνός συλλαμβάνει αιχμάλωτον έναν Ιταλόν και στο τέλος αποκαλύπτεται, ότι είνε και οι δύο... Έλληνες, είνε σκηναί που καταχειροκροτούνται» (βλ. εφημερίδα Ακρόπολις, ό.π.). 

Στην ελληνόφωνη ιστορική διασκογραφία των 78 στροφών εντοπίζεται άλλη μία αναφορά στην πρωτεύουσα της Αιθιοπίας, το τραγούδι «Αντίς Αμπέμπα» (Columbia GO2528 – GA1968) που ηχογραφήθηκε στην Αθήνα το 1936. Καθώς οι ημερομηνίες συμπίπτουν, πιθανώς να αναφέρεται και αυτό στον Ιταλο-Αιθιοπικό πόλεμο, ωστόσο, δεν έχει έως τώρα εντοπιστεί το ηχητικό τεκμήριο.

Έρευνα και κείμενο: Γιώργος Ευαγγέλου, Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης