Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Το εν λόγω τραγούδι ηχογραφήθηκε στην Αθήνα το 1939. Ενδιαφέρον προκαλεί η «στάμπα» στο κάτω μέρος της ετικέτας του δίσκου, όπου διαβάζουμε «λαϊκά τραγούδια - Αθήνα - Π. Τούντας». Ενδεχομένως να πρόκειται για μια μεθοδολογία κατοχύρωσης των πνευματικών δικαιωμάτων, από την πλευρά του Παναγιώτη Τούντα.

Ο συγκεκριμένος μουσικός σκοπός, όμως, αποτελεί έναν από τους πλέον δημοφιλείς σκοπούς των ανατολικών Ασκενάζι Εβραίων (Yiddish/klezmer). Μάλιστα, οι διαστάσεις της δημοφιλίας του τον κατέστησαν ηχητικό στερεότυπο, και χρησιμοποιήθηκε πλείστες όσες φορές στην δημόσια σφαίρα, ακόμη και στον κινηματογράφο και το θέατρο, ως ειρωνικός σχολιασμός προς τον εβραϊκό πληθυσμό της ανατολικής Ευρώπης.

Ορισμένες ενδεικτικές περιπτώσεις από την ιστορική δισκογραφία, όπου ο σκοπός απαντά με διαφορετικούς τίτλους, είναι οι εξής:

– "Ma Yofus" (Маюфисъ), Belf's Rumanian Orchestra, Βουκουρέστι, 1908-1910 (Syrena Grand Record 11097 – 11097)
– "Tanzt, Tanzt, Yiddelach", Leibowitz's Yiddish Orchestra, 1917 (Pathé 03526 A)
– "Tantzt, tantzt, Yiddelach"(טאַנצט, טאַנצט, אידעלאך), Abe Schwartz's Orchestra, Νέα Υόρκη, περίπου 1918 (Columbia 58784 – E3672)
– "Galicianer chosid", Mishka Ziganoff, Νέα Υόρκη, Ιανουάριος 1921 (Columbia 86992 – E7268)
– "Ma yofis (מה יפית)", Kandel's Jewish Orchestra, Νέα Υόρκη, Μάιος 1921 (OKeh S7951-2 – 14023)

Πέραν της δισκογραφίας, τον σκοπό βρίσκουμε και σε ιστορικές μουσικές καταγραφές. Συγκεκριμένα, ο Wolff Kostakowsky τον συμπεριέλαβε στο βιβλίο International Hebrew Wedding Music, το οποίο εκδόθηκε στη Νέα Υόρκη το 1916. Τίτλος της καταγραφής: "Der Rebe Hot Gieisen Freilich Sein" (σελ. 85). Επιπλέον, ο εκδοτικός οίκος M. Mansky στη Νέα Υόρκη τύπωσε το 1924 ακόμη μία καταγραφή του σκοπού, σε ενορχήστρωση του Z. Zilberts, με τίτλο "Reb Dovidel".

[Θερμές ευχαριστίες στον συλλέκτη Martin Schwartz για την υπόδειξη της σχέσης της ελληνικής ηχογράφησης με τις εβραϊκές, καθώς και για τις πληροφορίες γύρω από το ιστορικό του μουσικού σκοπού από τον Χασίδικο κόσμο]

Να σημειωθεί, τέλος, πως η σύνδεση του Παναγιώτη Τούντα με τον σκοπό αυτόν και την ελληνική του διασκευή μάλλον δεν είναι τυχαία, καθώς τα ευρήματα στην ιστορική δισκογραφία φανερώνουν την στενή του σχέση με τους εβραϊκούς σκοπούς που προέρχονται από τον κόσμο των Ασκενάζι.

Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, μαζί με τουρκόφωνους μουσουλμάνους, ορθόδοξους αλλά και καθολικούς ελληνόφωνους και Αρμένηδες, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: μία δεξαμενή στην οποία ο καθένας προσθέτει και από την οποία ο καθένας λαμβάνει.

Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης