Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μία περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μία μουσική φράση της «Δάσκαλας», καθώς εντοπίζεται, με ποικίλες αισθητικές μεταμορφώσεις, και σε άλλες ηχογραφήσεις τόσο του ελληνόφωνου ρεπερτορίου όσο και του ρεπερτορίου άλλων ενθοπολιτισμικών ομάδων.

Πρόκειται για τη δεύτερη μουσική φράση του τραγουδιού, η οποία, μετά την εισαγωγή της από το κλαρίνο (από το 0′ 15″ έως το 0′ 28″), αποτελεί το μελωδικό υλικό πάνω στο οποίο η Παπαγκίκα τραγουδάει τους τελευταίους στίχους κάθε στροφής, αρχής γενομένης με τους στίχους ποιος σ' έχει φιλημένη στα χείλη δαγκαμένη (από το 0′ 53″ έως το 1′ 05″). 

Συνεχίζοντας με την ελληνικού ενδιαφέροντος δισκογραφία, σημειώνουμε την ομότιτλη ηχογράφηση «Δασκάλα», που πραγματοποίησε στις 5 Νοεμβρίου 1928, ο Σωτήρης Στασινόπουλος στη Νέα Υόρκη (Victor CVE 48122-2 – V-58039-A). Και σε αυτή την εκτέλεση, παραλλαγή του τραγουδιού με διαφορετικούς στίχους, ο σκοπός συνιστά το μελωδικό υλικό της δεύτερης φράσης που επενδύει μουσικά τους τελευταίους στίχους κάθε στροφής (με τι τα 'χεις γιομάτα, δασκάλα παιζομάτα / με τι τα 'χεις γιομάτα, δασκάλα μαυρομάτα κ.ο.κ.), με το κλαρίνο, σε ρόλο ανταπόκρισης, να επαναλαμβάνει στη συνέχεια τη φράση.

Η εν λόγω μουσική φράση εντοπίζεται σε μία ακόμα παραλλαγή του τραγουδιού «Δασκάλα» με άλλο τίτλο και διαφορετικούς στίχους. Πρόκειται για το τραγούδι  «Μαριώ μου, κάτσε φρόνιμα» που ηχογραφήθηκε το 1950 στη Νέα Υόρκη από τη Μαρία Αλεξάνδρου και Δημώδη Ορχήστρα (Standard 25-114 – F-9096-B).

Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, όμως, ο σκοπός εντοπίζεται σε δύο τραγούδια εξωτικού περιεχομένου, με τους τίτλους «Ξελογιάστρα» και «Μουσμέ», τα οποία προέρχονται δύο έργα του μουσικού θεάτρου που παρουσιάστηκαν τη δεκαετία του 1920.

Το τραγούδι «Ξελογιάστρα» (βλ. εδώ) προέρχεται από την τρίπρακτη οπερέτα «Η δεσποινίς Σορολόπ» του Θεόφραστου Σακελλαρίδη. Το έργο πρωτοπαρουσιάστηκε στις 28 Αυγούστου 1924 (και όχι στις 27 όπως αναγράφεται στην παρτιτούρα, βλ. εφημερίδα Η βραδυνή, Έτος Α', αρ. φ. 279, 28/8/1924, σ. 3) από τον θίασο Φώτη Σαμαρτζή – Νίκου Μηλιάδη, στο Θέατρο Αλάμπρα. Αρχικά, τον πρωταγωνιστικό ρόλο της δεσποινίδος Σορολόπ ερμήνευσε η Αφροδίτη Λαουτάρη και από τις 18 Σεπτεμβρίου και έπειτα, η Ολυμπία Καντιώτη-Ριτσιάρδη.

Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, κυκλοφόρησαν εφτά εκτέλεσεις του τραγουδιού:

– «Ξελογιάστρα», από την κυρία Ζαφειροπούλου και την Ορχήστρα Καρατζά, ηχογραφημένο στην Αθήνα το 1925 (Odeon Go-116 – Α 154095)
– «Ξελογιάστρα», από τον Γιώργο Βιδάλη, ηχογραφημένο στην Αθήνα το 1925 (Odeon Gο72-2 – A154063)
– «Η ξελογιάστρα», από τον Τέτο Δημητριάδη, ηχογραφημένο στη Νέα Υόρκη τον Οκτώβριο του 1925 (Columbia 105964 – 7023-F)
– «Η ξελογιάστρα», από την Ελένη Βλαχοπούλου, τον Ο. Κόκκινο και ορχήστρα, ηχογραφημένο στην Αθήνα στις 11 Μαρτίου 1926 (HMV BJ 307-1 – AO-133/7-14222)
– «Η ξελογιάστρα», από την Ελένη Βλαχοπούλου, τον Ο. Κόκκινο και ορχήστρα, ηχογραφημένο στην Αθήνα στις 11 Μαρτίου 1926 (HMV BJ 307-2 – AO-134/7-14223)
– «Η ξελογιάστρα», από χορωδία και ορχήστρα υπό τη διεύθυνση του Άγγελου Μαρτίνο, ηχογραφημένο στην Αθήνα, πιθανώς το 1927 (Polydor V-45154)
– «Ξελογιάστρα», από τον Αντώνη Δελένδα, ηχογραφημένο στην Αθήνα, πιθανώς το 1934 (Odeon GA 1723)

Το τραγούδι «Μουσμέ» (βλ. εδώ) προέρχεται από την επιθεώρηση «Πρωτευουσιάνα» του 1925 των Αιμίλιου Δραγάτση, Αντώνη Βώττη και Γρηγόρη Κωνσταντινίδη, η οποία πρωτοπαρουσιάστηκε στις 23 Ιουνίου 1925 στο Θέατρο Κεντρικόν των Αθηνών, από τον θίασο του Αλέκου Γονίδη.

Καταγράφονται πέντε  εκτελέσεις του τραγουδιού:

– «Μουσμέ», από το τρίο του Γιώργου Βιδάλη και Τζαζ-μπαντ, ηχογραφημένο στην Αθήνα το 1925 (Odeon Gο 83 – GA-1006/A 154065)
– «Η Μουσμέ», από τη Σωσώ Χαλκιοπούλου και τον G. Stone με την ορχήστρα του, ηχογραφημένο στο Σικάγο το 1927 (Greek Record Company 4942-1 – A-533)
– «Μουσμέ», από χορωδία και ορχήστρα υπό τη διεύθυνση του Άγγελου Μαρτίνο, ηχογραφημένο στην Αθήνα το 1927 (Polydor V 45162)
– «Μουμζέ», από την Αθηναϊκή Εστουδιαντίνα, ηχογραφημένο στην Αθήνα το 1928 (Homocord Τ.Μ. 775 – G. 4-32023)
– «Μουσμέ», από τη Μαρία Καρελά και τον Σπύρο Στάμο με την ορχήστρα του, ηχογραφημένο στη Νέα Υόρκη στις 23 Οκτωβρίου 1941 (Columbia CO4028 – 7217-F).

Ο σκοπός εντοπίζεται και στην τουρκική δισκογραφία. Τον Φεβρουάριο του 1911 οι Udi Karenkin & Kemancı Mike ηχογραφούν στην Κωνσταντινούπολη το τραγούδι "Jaleli" (Favorite 4423-t – 1-53217 και επανέκδοση Columbia USA E6133). Γύρω στα 1930, στην Κωνσταντινούπολη, ο Karındaş Mahmut Bey ηχογραφεί το τραγούδι "Ya muallim ya muallim" (Sahibinin Sesi AX-1191). Επίσης, ο σκοπός εντοπίζεται στην ηχογράφηση "Lalanın Eğlenceleri" (Columbia W.T. 2121 - 18545 και Columbia G.G. 1024), που περιέχει απόσπασμα (από το 1′ 00″ έως το τέλος) από τουρκική θεατρική παράσταση. Πραγματοποιήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, το 1930, από τον ηθοποιό Komik Hasan Efendi (Kel Hasan Efendi) και την E. Dedeoğlou με τη συνοδεία İnce Saz (ορχήστρα λεπτών οργάνων). Ηχογραφήθηκε, επίσης, με τον τίτλο "Ya muallim" στην Ισταμπούλ, μεταξύ 1947–1956, από τους Şükrü Tunar (κλαρίνο), Ahmet Yatman (κανονάκι), Şerif İçli (ούτι), Ali Kocadinç (darbuka) για την Balkan (Balkan 4025-B – 4025-B).

Τον σκοπό τον συναντάμε, επίσης, και στο αρμενικό ρεπερτόριο που ηχογραφήθηκε στην Αμερική. Γύρω στα 1927 ο Edward Bogosian (Եդուարդ Պօղոսեան) και η ορχήστρα Gulazian ηχογραφούν στη Νέα Υόρκη το "Pessan Zokanchin Kove" (Փեսան զոքանչին քովը) για την εταιρεία Pharos (P 322 – 549). Στο 2′ 20″ ακούγεται η εν λόγω φράση.

Ο σκοπός εμφανίζεται και στο αραβικό ρεπερτόριο που ηχογραφήθηκε στην Αμερική. Συγκεκριμένα τη δεκαετία του 1940 άγνωστη ορχήστρα ηχογράφησε, πιθανώς στη Νέα Υόρκη, το "Raks el Badou" (رقص إل بدو, Χορός των Βεδουίνων), για λογαριασμό της Alamphon (Α-2020-1 - Α-2020), ιδιοκτησίας του Λιβανέζo-Σύριου Farid Alam al-Din (فريد علم الدين).

Η Αμερική, όπου πραγματοποιήθηκε η παρούσα ηχογράφηση, αποτελεί μία μικρογραφία της Υφηλίου: μία «επιτυχημένη Βαβέλ». Όπως είναι φυσικό, ένας ανεπανάληπτος συγκρητισμός κυριαρχεί και στην μουσική πραγματικότητα. Η γένεση, δε, της δισκογραφίας οικοδομεί μια συνθήκη που ευνοεί τις συνομιλίες και τις ωσμώσεις μεταξύ των αναρίθμητων εθνοπολιτισμικών ομάδων που συνθέτουν τον πληθυσμό. Οι διεργασίες αυτές θα οδηγήσουν στην ανανοηματοδότηση, επικαιροποίηση και ανανέωση παλαιών μουσικών τάσεων που φθάνουν στις Ηνωμένες Πολιτείες και, ταυτόχρονα, στην εξαγωγή τους εκ νέου προς τους «παλαιούς κόσμους», συστήνοντας με αυτόν τον τρόπο ένα μοναδικά πολυεπίπεδο δίκτυο. Τα «εθνικά» ρεπερτόρια ζουν μια νέα, παράλληλη ζωή, που εν πολλοίς, οικοδομείται από την δισκογραφία, η οποία μεριμνά και «κουρδίζει» τις επάλληλες σχέσεις που έχουν αναπτυχθεί ήδη στον παλαιό κόσμο. Τα ρεπερτόρια επικοινωνούν ξανά μεταξύ τους, μια γνώριμη και ήδη δυναμική συνθήκη στην Ευρώπη. Η διακίνηση μουσικών αποτελούσε ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά παίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του.

Έρευνα και κείμενο: Γιώργος Ευαγγέλου, Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης