Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι «Ελένη, Ελενάρα».
Ξεκινώντας από το τουρκικό ρεπερτόριο, ο σκοπός ηχογραφήθηκε στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ 1923-1926 από τον Hafız Yaşar Okur Bey με τον τίτλο "Nevah Canto - Mina Mina" (Odeon xC 2942 - X-46374).
Στην ετικέτα του παραπάνω δίσκου, το τραγούδι χαρακτηρίζεται ως “kanto”. Θεωρείται, δηλαδή, ως μέρος του ρεπερτορίου των kantolar, ένας όρος που φαίνεται να πρωτοχρησιμοποιείται από τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κυρίως των μεγάλων αστικών κέντρων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης, από την εποχή που ιταλικοί θίασοι έδιναν παραστάσεις εκεί. Αν και αρχικά τα kantolar ήταν συνδεδεμένα μόνο με την θεατρική μουσική, σύντομα αυτονομήθηκαν, οπότε και με τον όρο “kanto” (ενικός του kantolar) πλέον περιγράφονταν οποιεσδήποτε λαϊκές και ελαφρές κοσμικές τραγουδιστικές φόρμες (βλ. Pennanen, 2004: 9, O'Connel, 2006: 276, Beşiroğlu & Girgin, 2018: 49).
Ηχογραφήθηκε, επίσης, το 1926, στην Κωνσταντινούπολη ή το Βερολίνο, με τον τίτλο "Men men mena" από τους Dârüttâlîm-i Mûsikî (βλ. εδώ) που στην ετικέτα του δίσκου αναγράφονται ως Troupe Turque dar er Tsalim et Musiqui (Polyphon Musik 3973 ar - V 40280).
Την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα καταγράφονται στους δισκογραφικούς καταλόγους άλλες δύο τουρκικές ηχογραφήσεις οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι. Για καμία, όμως, δεν έχει εντοπιστεί ηχητικό υλικό:
- "Mina Mina / Anadolu Havası", Hanende İbrahim Efendi, Κωνσταντινούπολη, πιθανώς 1923 (Orfeon 13526)
- "Mina - Tomboul", Hafız Ahmet Bey, Κωνσταντινούπολη, 1927 (Odeon RX 131529b)
Ο σκοπός είναι γνωστός και με τον τίτλο "Çadır kurdum düzlere", με τον οποίο εκδόθηκε σε παρτιτούρα, στα οθωμανικά τουρκικά, στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1920 στην Κωνσταντινούπολη από τον Αρμένιο Onnik Zaduryan (1888-1968).
Με τον τίτλο "Çadır kurdum" εντοπίζονται, επίσης, τρεις ηχογραφήσεις στη τουρκική δισκογραφία, για τις οποίες, ωστόσο, δεν έχει βρεθεί ηχητικό υλικό:
- "Çadır Kurdum - Gaziantep Halk Türküsü", Darülelhan Heyeti, Κωνσταντινούπoλη, δεκαετία του 1920 (Columbia 12011)
- "Çadır Kurdum - Gaziantep Şarkısı", Darülelhan Heyeti, Κωνσταντινούπoλη, δεκαετία του 1920 (Columbia 12668 - 22193)
- "Çadır Kurdum", Nihal Tevfik - Münire Hanımlar, Κωνσταντινούπoλη, 1934 (Sahibinin Sesi AX 1779)
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία ο σκοπός ηχογραφήθηκε στην Αθήνα, το 1929 και το 1930, τέσσερεις φορές, ως σύνθεση του Αντώνη Νταλγκά (Διαμαντίδη):
- «Ελένη, Ελενάρα», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 1929 (Odeon Go 1375-2 - GA-1431/A 190258 b), παρούσα ηχογράφηση
- «Ελενάρα», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 1929 (Columbia UK 20559 - 18066 & επανέκδοση από τη Columbia USA W 294249 - 56244-F με τον τίτλο «Ελενάρα μου!»)
- «Ελενάρα», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 22 Μαΐου 1929 (His Master's Voice BG 100 - AO-319)
- «Ελένη, Ελενάρα μου», Γρηγόρης Ασίκης, Αθήνα, 1930 (Pathé 70206 - 80155)
Ο σκοπός επικοινωνεί και με το αρμενικό ρεπερτόριο. Συγκεκριμένα με το τραγούδι "Qani Vur Jan Im" (Քանի վուր ջան իմ) του Αρμένιου συνθέτη, μουσικού και ποιητή Sayat-Nova (Harutyun Sayatyan, Τιφλίδα, Γεωργία, 1712 - Haghpat, Αρμενία, 1795). Ηχογραφήθηκε στο Γιερεβάν το 1945 από τον Armenak Ter-Abrahamyan και τους Levon Madoyan (duduk), Gagik Gurdzhyan (duduk), Vache Hovsepyan (dhol) για την Aprelevka Plant (Aprelevka Plant 13034/2 РКА-34 - 13034).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι «Ελένη, Ελενάρα».
Ξεκινώντας από το τουρκικό ρεπερτόριο, ο σκοπός ηχογραφήθηκε στην Κωνσταντινούπολη μεταξύ 1923-1926 από τον Hafız Yaşar Okur Bey με τον τίτλο "Nevah Canto - Mina Mina" (Odeon xC 2942 - X-46374).
Στην ετικέτα του παραπάνω δίσκου, το τραγούδι χαρακτηρίζεται ως “kanto”. Θεωρείται, δηλαδή, ως μέρος του ρεπερτορίου των kantolar, ένας όρος που φαίνεται να πρωτοχρησιμοποιείται από τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κυρίως των μεγάλων αστικών κέντρων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης, από την εποχή που ιταλικοί θίασοι έδιναν παραστάσεις εκεί. Αν και αρχικά τα kantolar ήταν συνδεδεμένα μόνο με την θεατρική μουσική, σύντομα αυτονομήθηκαν, οπότε και με τον όρο “kanto” (ενικός του kantolar) πλέον περιγράφονταν οποιεσδήποτε λαϊκές και ελαφρές κοσμικές τραγουδιστικές φόρμες (βλ. Pennanen, 2004: 9, O'Connel, 2006: 276, Beşiroğlu & Girgin, 2018: 49).
Ηχογραφήθηκε, επίσης, το 1926, στην Κωνσταντινούπολη ή το Βερολίνο, με τον τίτλο "Men men mena" από τους Dârüttâlîm-i Mûsikî (βλ. εδώ) που στην ετικέτα του δίσκου αναγράφονται ως Troupe Turque dar er Tsalim et Musiqui (Polyphon Musik 3973 ar - V 40280).
Την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα καταγράφονται στους δισκογραφικούς καταλόγους άλλες δύο τουρκικές ηχογραφήσεις οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι. Για καμία, όμως, δεν έχει εντοπιστεί ηχητικό υλικό:
- "Mina Mina / Anadolu Havası", Hanende İbrahim Efendi, Κωνσταντινούπολη, πιθανώς 1923 (Orfeon 13526)
- "Mina - Tomboul", Hafız Ahmet Bey, Κωνσταντινούπολη, 1927 (Odeon RX 131529b)
Ο σκοπός είναι γνωστός και με τον τίτλο "Çadır kurdum düzlere", με τον οποίο εκδόθηκε σε παρτιτούρα, στα οθωμανικά τουρκικά, στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1920 στην Κωνσταντινούπολη από τον Αρμένιο Onnik Zaduryan (1888-1968).
Με τον τίτλο "Çadır kurdum" εντοπίζονται, επίσης, τρεις ηχογραφήσεις στη τουρκική δισκογραφία, για τις οποίες, ωστόσο, δεν έχει βρεθεί ηχητικό υλικό:
- "Çadır Kurdum - Gaziantep Halk Türküsü", Darülelhan Heyeti, Κωνσταντινούπoλη, δεκαετία του 1920 (Columbia 12011)
- "Çadır Kurdum - Gaziantep Şarkısı", Darülelhan Heyeti, Κωνσταντινούπoλη, δεκαετία του 1920 (Columbia 12668 - 22193)
- "Çadır Kurdum", Nihal Tevfik - Münire Hanımlar, Κωνσταντινούπoλη, 1934 (Sahibinin Sesi AX 1779)
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία ο σκοπός ηχογραφήθηκε στην Αθήνα, το 1929 και το 1930, τέσσερεις φορές, ως σύνθεση του Αντώνη Νταλγκά (Διαμαντίδη):
- «Ελένη, Ελενάρα», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 1929 (Odeon Go 1375-2 - GA-1431/A 190258 b), παρούσα ηχογράφηση
- «Ελενάρα», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 1929 (Columbia UK 20559 - 18066 & επανέκδοση από τη Columbia USA W 294249 - 56244-F με τον τίτλο «Ελενάρα μου!»)
- «Ελενάρα», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 22 Μαΐου 1929 (His Master's Voice BG 100 - AO-319)
- «Ελένη, Ελενάρα μου», Γρηγόρης Ασίκης, Αθήνα, 1930 (Pathé 70206 - 80155)
Ο σκοπός επικοινωνεί και με το αρμενικό ρεπερτόριο. Συγκεκριμένα με το τραγούδι "Qani Vur Jan Im" (Քանի վուր ջան իմ) του Αρμένιου συνθέτη, μουσικού και ποιητή Sayat-Nova (Harutyun Sayatyan, Τιφλίδα, Γεωργία, 1712 - Haghpat, Αρμενία, 1795). Ηχογραφήθηκε στο Γιερεβάν το 1945 από τον Armenak Ter-Abrahamyan και τους Levon Madoyan (duduk), Gagik Gurdzhyan (duduk), Vache Hovsepyan (dhol) για την Aprelevka Plant (Aprelevka Plant 13034/2 РКА-34 - 13034).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
