Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι μουσικές ανταλλαγές και συνομιλίες των ελληνόφωνων με τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους συνεχίζονται και μετά τα γεγονότα του 1922. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Στην τουρκόφωνο ρεπερτόριο, το τραγούδι ηχογραφήθηκε με τον τίτλο “Adalardan bir yar gelir” ως σύνθεση του Yesârî Asım Bey (Mustafa Yesârî Asım Arsoy), ο οποίος γεννήθηκε στις 6 Αυγούστου 1896 στη Δράμα, πόλη τότε της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και απεβίωσε στην Κωνσταντινούπολη στις 18 Ιανουαρίου 1992. Παρακάτω ακολουθούν ενδεικτικές ηχογραφήσεις που εντοπίστηκαν στην τουρκική ιστορική δισκογραφία:
- Muganni Hamit Bey, Κωνσταντινούπολη, ca 1929 (Columbia W 24169 – 18502 & επανέκδοση Columbia USA 130820-1 – 40073F)
- Makbule Enver Hanım, Κωνσταντινούπολη, ca 1929 (Columbia WT 24271 – 18507 & επανέκδοση Columbia USA 130281-1 – 40047F)
- Safiye Ayla, Κωνσταντινούπολη, ca 1930 (Polydor 1176 BN - V-51001)
- Hafız Burhan Sesyılmaz, Κωνσταντινούπολη, ca 1930 (Columbia WT 2388 – 18564 & επανέκδοση, σε δίσκο 45 στροφών τη δεκαετία του 1960, Columbia 7XTZ 2388 - 45-RT 829)
Στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο ο σκοπός ηχογραφήθηκε τρεις φορές το 1931 στην Αθήνα. Οι δύο από αυτές τις ηχογραφήσεις φέρουν τον τίτλο «Μια Σμυρνιά στην Κοκκινιά», και στις ετικέτες των δίσκων ως όνομα δημιουργού είναι τυπωμένο το όνομα του Αντώνη Διαμαντίδη (Νταλγκά):
- «Μια Σμυρνιά στην Κοκκινιά», Γρηγόρης Ασίκης, Αθήνα 1931 (Columbia W.G. 186-1 - D.G. 137), με τους Λάμπρο Λεονταρίτη (Πολίτικη λύρα), Σπύρο Περιστέρη (μαντόλα ) και Κώστα Σκαρβέλη (κιθάρα), παρούσα ηχογράφηση
- «Μια Σμυρνιά στην Κοκκινιά», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 12 Μαΐου 1931 (HMV OW-87-2 - AO-2039 & RCA Victor 26-8355 & 38-3013-B, Orthophonic S-608-B)
Η τρίτη ελληνόφωνη ηχογράφηση φέρει τον τίτλο «Ξελογιάστρα» και πραγματοποιήθηκε από τον Δημήτρη Ατραΐδη (Αθήνα, 1931, Columbia W.G. 192 - D.G. 124). Στην ετικέτα του δίσκου διαβάζουμε ότι τους στίχους υπογράφει ο Ατραΐδης καθώς και τα ονόματα των μουσικών που συμμετέχουν στην ηχογράφηση: «Κλαρίνο Τζούρος, ούτι Μάρκογλου, τύμπανο Μυρατζανιάν».
Επίσης, στην ετικέτα του δίσκου με την εκτέλεση του Ατραΐδη αναγράφεται «Ρεμπέτικο». Συχνά, στο γλωσσάρι των ρεμπετόφιλων ο όρος «ρεμπέτικο» ταυτίζεται με πολύ συγκεκριμένες προδιαγραφές. Το ρεμπέτικο έχει ταυτιστεί με τον Πειραιά, και σημαία του αποτελεί το μπουζούκι. Από την άλλη, συχνά στην δημόσια σφαίρα αναφέρεται και η σχολή του «σμυρνέικου ρεμπέτικου», είτε ως μια κατηγοριοποίηση του είδους, είτε ως ο πρόδρομός του. Και όμως, η ιστορική δισκογραφία, δηλαδή τα δισκάκια που ξεκίνησαν να ηχογραφούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα σε όλον τον κόσμο, με πρωτόγονο εξοπλισμό και τεχνικές, φανερώνουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Η έρευνα σε αυτά τα τεκμήρια της ιστορικής δισκογραφίας φανερώνει πως ο όρος «ρεμπέτικο» ξεκινάει να τυπώνεται στις ετικέτες των δίσκων περίπου το 1912, σε ελληνικές ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Μέχρι στιγμής, έχουν εντοπιστεί τουλάχιστον 80 ηχογραφήματα, στην ετικέτα των οποίων αναγράφεται ο όρος. Δύο είναι τα εντυπωσιακά στοιχεία: αφενός, οι ηχογραφήσεις αυτές πραγματοποιήθηκαν την δεκαετία του 1910, του 1920 και του 1930. Ο Βαμβακάρης ξεκινάει να ηχογραφεί στην Αθήνα το 1933. Άρα, δεν μπορεί να ταυτιστεί, εύκολα και αποκλειστικά, η δική του δισκογραφική καριέρα με τον όρο. Τουναντίον, η λέξη «ρεμπέτικο» αρχίζει και εξαφανίζεται από τις ετικέτες, μετά το 1933. Αφετέρου, μια ακρόαση των μουσικών έργων που χαρακτηρίστηκαν στην ετικέτα ως «ρεμπέτικα», ξαφνιάζει. Κανένα από αυτά τα ηχογραφήματα δεν περιέχει μπουζούκι. Επιπλέον, ένα κομμάτι των μουσικών έργων δεν «κοιτάζει» στα ανατολικά. Συνολικά, τα μέχρι τώρα ευρήματα αφορούν ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα, τη Νέα Υόρκη και το Σικάγο. Φαίνεται πως ο όρος υπήρξε μάλλον επινόηση της δισκογραφίας, της πρώιμης αυτής βιομηχανίας του ήχου, της οποίας οι αποφάσεις καθόρισαν πολλές φορές τις εξελίξεις, σχετικά με το ιστορικό αυτό ρεπερτόριο και τον τρόπο με τον οποίο αυτό έφτασε στα αυτιά μας.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι μουσικές ανταλλαγές και συνομιλίες των ελληνόφωνων με τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους συνεχίζονται και μετά τα γεγονότα του 1922. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Στην τουρκόφωνο ρεπερτόριο, το τραγούδι ηχογραφήθηκε με τον τίτλο “Adalardan bir yar gelir” ως σύνθεση του Yesârî Asım Bey (Mustafa Yesârî Asım Arsoy), ο οποίος γεννήθηκε στις 6 Αυγούστου 1896 στη Δράμα, πόλη τότε της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και απεβίωσε στην Κωνσταντινούπολη στις 18 Ιανουαρίου 1992. Παρακάτω ακολουθούν ενδεικτικές ηχογραφήσεις που εντοπίστηκαν στην τουρκική ιστορική δισκογραφία:
- Muganni Hamit Bey, Κωνσταντινούπολη, ca 1929 (Columbia W 24169 – 18502 & επανέκδοση Columbia USA 130820-1 – 40073F)
- Makbule Enver Hanım, Κωνσταντινούπολη, ca 1929 (Columbia WT 24271 – 18507 & επανέκδοση Columbia USA 130281-1 – 40047F)
- Safiye Ayla, Κωνσταντινούπολη, ca 1930 (Polydor 1176 BN - V-51001)
- Hafız Burhan Sesyılmaz, Κωνσταντινούπολη, ca 1930 (Columbia WT 2388 – 18564 & επανέκδοση, σε δίσκο 45 στροφών τη δεκαετία του 1960, Columbia 7XTZ 2388 - 45-RT 829)
Στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο ο σκοπός ηχογραφήθηκε τρεις φορές το 1931 στην Αθήνα. Οι δύο από αυτές τις ηχογραφήσεις φέρουν τον τίτλο «Μια Σμυρνιά στην Κοκκινιά», και στις ετικέτες των δίσκων ως όνομα δημιουργού είναι τυπωμένο το όνομα του Αντώνη Διαμαντίδη (Νταλγκά):
- «Μια Σμυρνιά στην Κοκκινιά», Γρηγόρης Ασίκης, Αθήνα 1931 (Columbia W.G. 186-1 - D.G. 137), με τους Λάμπρο Λεονταρίτη (Πολίτικη λύρα), Σπύρο Περιστέρη (μαντόλα ) και Κώστα Σκαρβέλη (κιθάρα), παρούσα ηχογράφηση
- «Μια Σμυρνιά στην Κοκκινιά», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 12 Μαΐου 1931 (HMV OW-87-2 - AO-2039 & RCA Victor 26-8355 & 38-3013-B, Orthophonic S-608-B)
Η τρίτη ελληνόφωνη ηχογράφηση φέρει τον τίτλο «Ξελογιάστρα» και πραγματοποιήθηκε από τον Δημήτρη Ατραΐδη (Αθήνα, 1931, Columbia W.G. 192 - D.G. 124). Στην ετικέτα του δίσκου διαβάζουμε ότι τους στίχους υπογράφει ο Ατραΐδης καθώς και τα ονόματα των μουσικών που συμμετέχουν στην ηχογράφηση: «Κλαρίνο Τζούρος, ούτι Μάρκογλου, τύμπανο Μυρατζανιάν».
Επίσης, στην ετικέτα του δίσκου με την εκτέλεση του Ατραΐδη αναγράφεται «Ρεμπέτικο». Συχνά, στο γλωσσάρι των ρεμπετόφιλων ο όρος «ρεμπέτικο» ταυτίζεται με πολύ συγκεκριμένες προδιαγραφές. Το ρεμπέτικο έχει ταυτιστεί με τον Πειραιά, και σημαία του αποτελεί το μπουζούκι. Από την άλλη, συχνά στην δημόσια σφαίρα αναφέρεται και η σχολή του «σμυρνέικου ρεμπέτικου», είτε ως μια κατηγοριοποίηση του είδους, είτε ως ο πρόδρομός του. Και όμως, η ιστορική δισκογραφία, δηλαδή τα δισκάκια που ξεκίνησαν να ηχογραφούνται από τα τέλη του 19ου αιώνα σε όλον τον κόσμο, με πρωτόγονο εξοπλισμό και τεχνικές, φανερώνουν μια διαφορετική πραγματικότητα. Η έρευνα σε αυτά τα τεκμήρια της ιστορικής δισκογραφίας φανερώνει πως ο όρος «ρεμπέτικο» ξεκινάει να τυπώνεται στις ετικέτες των δίσκων περίπου το 1912, σε ελληνικές ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Μέχρι στιγμής, έχουν εντοπιστεί τουλάχιστον 80 ηχογραφήματα, στην ετικέτα των οποίων αναγράφεται ο όρος. Δύο είναι τα εντυπωσιακά στοιχεία: αφενός, οι ηχογραφήσεις αυτές πραγματοποιήθηκαν την δεκαετία του 1910, του 1920 και του 1930. Ο Βαμβακάρης ξεκινάει να ηχογραφεί στην Αθήνα το 1933. Άρα, δεν μπορεί να ταυτιστεί, εύκολα και αποκλειστικά, η δική του δισκογραφική καριέρα με τον όρο. Τουναντίον, η λέξη «ρεμπέτικο» αρχίζει και εξαφανίζεται από τις ετικέτες, μετά το 1933. Αφετέρου, μια ακρόαση των μουσικών έργων που χαρακτηρίστηκαν στην ετικέτα ως «ρεμπέτικα», ξαφνιάζει. Κανένα από αυτά τα ηχογραφήματα δεν περιέχει μπουζούκι. Επιπλέον, ένα κομμάτι των μουσικών έργων δεν «κοιτάζει» στα ανατολικά. Συνολικά, τα μέχρι τώρα ευρήματα αφορούν ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα, τη Νέα Υόρκη και το Σικάγο. Φαίνεται πως ο όρος υπήρξε μάλλον επινόηση της δισκογραφίας, της πρώιμης αυτής βιομηχανίας του ήχου, της οποίας οι αποφάσεις καθόρισαν πολλές φορές τις εξελίξεις, σχετικά με το ιστορικό αυτό ρεπερτόριο και τον τρόπο με τον οποίο αυτό έφτασε στα αυτιά μας.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
