Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι "Seni geordukje", Seni gördükçe στα τουρκικά, το οποίο θα μπορούσε να αποδοθεί στα ελληνικά ως «Όσο σε βλέπω».
Πρόκειται για επανέκδοση από τον δίσκο Columbia USA E-4249, ο οποίος ηχογραφήθηκε τον Νοέμβριο του 1917 στη Νέα Υόρκη από τον βιολιστή και τραγουδιστή Kemany Minas Effendi, τον Αρμένιο Minas Chaghatzbanian (για περισσότερα βλέπε εδώ). Σύμφωνα με την τουρκική ιστοσελίδα https://divanmakam.com (βλ. εδώ) είναι σύνθεση του τσιγγάνικης καταγωγής βιολιστή Salih Efendi (Kemani-Bülbüli) σε στίχους του Αρμένιου [Hanende Hadji] Karabet Efendi. Η παρτιτούρα για πιάνο εκδόθηκε από τις εκδόσεις Χρηστίδη στην Κωνσταντινούπολη τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα (βλ. εδώ).
Το τραγούδι, ωστόσο, εμφανίζεται προγενέστερα στην τουρκική δισκογραφία. Τον Ιούνιο του 1908 ηχογραφείται στην Κωνσταντινούπολη από τον Σεφαραδίτη Haim [Behar Menahem] Effendi (βλ. εδώ και εδώ) με τον τίτλο "Seni gördükçe" (Odeon Cx 1871 mz – X 54503 και Fabrication Ottomane 119). Στις 27 Φεβρουαρίου 1909 ηχογραφήθηκε από τον Ibrahim Effendi με τον τίτλο "Seni gördükçe titriyor yüreðim" (Seni gördükçe titriyor yüreğim, Κωνσταντινούπολη, Gramophone 12269b – 6-12232 και Victor 63072) και λίγες μέρες αργότερα, στις 8 Μαρτίου 1909, από την Gulistan Hanim και τον Arab Mehmed στο ζουρνά με τον τίτλο "Séni ghiardukdjé titréyor ghuréim" (Seni gördükçe titriyor yüreğim, (Κωνσταντινούπολη, Gramophone 12423b – 6-12385 και επανέκδοση Victor 63058).
Στις ετικέτες των παραπάνω δίσκων το τραγούδι χαρακτηρίζεται ως “kanto”. Θεωρείται, δηλαδή, ως μέρος του ρεπερτορίου των kantolar, ένας όρος που φαίνεται να πρωτοχρησιμοποιείται από τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κυρίως των μεγάλων αστικών κέντρων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης, από την εποχή που ιταλικοί θίασοι έδιναν παραστάσεις εκεί. Αν και αρχικά τα kantolar ήταν συνδεδεμένα μόνο με την θεατρική μουσική, σύντομα αυτονομήθηκαν, οπότε και με τον όρο “kanto” (ενικός του kantolar) πλέον περιγράφονταν οποιεσδήποτε λαϊκές και ελαφρές κοσμικές τραγουδιστικές φόρμες (βλ. Pennanen, 2004: 9, O'Connel, 2006: 276, Beşiroğlu & Girgin, 2018: 49).
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο αρμενικό ρεπερτόριο. Ο Manuel J. Tolegian, στην αρμόνικα, ηχογράφησε τη δεκαετία του 1940 στο Λος Άντζελες το "Seni Gordookja" [Seni gördükçe] (Electro-Vox 1541).
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία ο σκοπός ηχογραφήθηκε δύο φορές στην Αθήνα το 1934, με τον τίτλο «Φερετζές», ως σύνθεση της Ρόζας Εσκενάζυ: στις 8 Ιανουαρίου 1934 από τη Ρίτα Αμπατζή (His Master's Voice OT 1418-2 – AO 2091 και επανέκδοση Orthophonic S-634-A) και από τη Ρόζα Εσκενάζυ για την Odeon (Odeon Go 1957 – GA 1695 / A 190510 a).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι "Seni geordukje", Seni gördükçe στα τουρκικά, το οποίο θα μπορούσε να αποδοθεί στα ελληνικά ως «Όσο σε βλέπω».
Πρόκειται για επανέκδοση από τον δίσκο Columbia USA E-4249, ο οποίος ηχογραφήθηκε τον Νοέμβριο του 1917 στη Νέα Υόρκη από τον βιολιστή και τραγουδιστή Kemany Minas Effendi, τον Αρμένιο Minas Chaghatzbanian (για περισσότερα βλέπε εδώ). Σύμφωνα με την τουρκική ιστοσελίδα https://divanmakam.com (βλ. εδώ) είναι σύνθεση του τσιγγάνικης καταγωγής βιολιστή Salih Efendi (Kemani-Bülbüli) σε στίχους του Αρμένιου [Hanende Hadji] Karabet Efendi. Η παρτιτούρα για πιάνο εκδόθηκε από τις εκδόσεις Χρηστίδη στην Κωνσταντινούπολη τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα (βλ. εδώ).
Το τραγούδι, ωστόσο, εμφανίζεται προγενέστερα στην τουρκική δισκογραφία. Τον Ιούνιο του 1908 ηχογραφείται στην Κωνσταντινούπολη από τον Σεφαραδίτη Haim [Behar Menahem] Effendi (βλ. εδώ και εδώ) με τον τίτλο "Seni gördükçe" (Odeon Cx 1871 mz – X 54503 και Fabrication Ottomane 119). Στις 27 Φεβρουαρίου 1909 ηχογραφήθηκε από τον Ibrahim Effendi με τον τίτλο "Seni gördükçe titriyor yüreðim" (Seni gördükçe titriyor yüreğim, Κωνσταντινούπολη, Gramophone 12269b – 6-12232 και Victor 63072) και λίγες μέρες αργότερα, στις 8 Μαρτίου 1909, από την Gulistan Hanim και τον Arab Mehmed στο ζουρνά με τον τίτλο "Séni ghiardukdjé titréyor ghuréim" (Seni gördükçe titriyor yüreğim, (Κωνσταντινούπολη, Gramophone 12423b – 6-12385 και επανέκδοση Victor 63058).
Στις ετικέτες των παραπάνω δίσκων το τραγούδι χαρακτηρίζεται ως “kanto”. Θεωρείται, δηλαδή, ως μέρος του ρεπερτορίου των kantolar, ένας όρος που φαίνεται να πρωτοχρησιμοποιείται από τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κυρίως των μεγάλων αστικών κέντρων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης, από την εποχή που ιταλικοί θίασοι έδιναν παραστάσεις εκεί. Αν και αρχικά τα kantolar ήταν συνδεδεμένα μόνο με την θεατρική μουσική, σύντομα αυτονομήθηκαν, οπότε και με τον όρο “kanto” (ενικός του kantolar) πλέον περιγράφονταν οποιεσδήποτε λαϊκές και ελαφρές κοσμικές τραγουδιστικές φόρμες (βλ. Pennanen, 2004: 9, O'Connel, 2006: 276, Beşiroğlu & Girgin, 2018: 49).
Ο σκοπός εντοπίζεται και στο αρμενικό ρεπερτόριο. Ο Manuel J. Tolegian, στην αρμόνικα, ηχογράφησε τη δεκαετία του 1940 στο Λος Άντζελες το "Seni Gordookja" [Seni gördükçe] (Electro-Vox 1541).
Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία ο σκοπός ηχογραφήθηκε δύο φορές στην Αθήνα το 1934, με τον τίτλο «Φερετζές», ως σύνθεση της Ρόζας Εσκενάζυ: στις 8 Ιανουαρίου 1934 από τη Ρίτα Αμπατζή (His Master's Voice OT 1418-2 – AO 2091 και επανέκδοση Orthophonic S-634-A) και από τη Ρόζα Εσκενάζυ για την Odeon (Odeon Go 1957 – GA 1695 / A 190510 a).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
