Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Εκτός από την παρούσα ηχογράφηση, το τραγούδι κυκλοφόρησε σε δύο ακόμα εκτελέσεις στην ελληνική ιστορική δισκογραφία:

– «Εργάτης», από τον Κώστα Ρούκουνα, ηχογραφημένο στην Αθήνα το 1932 (Parlophone 101259 – B-21640-I και ανατύπωση Columbia USA 131094 – G-7067-F).
– «Ο εργάτης», από τον Στελλάκη Περπινιάδη με τη συνοδεία λαϊκής ορχήστρας υπό τη διεύθυνση του συνθέτη, ηχογραφημένο στην Αθήνα το 1932 (Columbia W.G. 451 – D.G. 270).

Το τραγούδι, λίγα χρόνια μετά τη δισκογραφική του κυκλοφορία, πέρασε και στο σεφαραδίτικο ρεπερτόριο, με την παραλλαγή που φέρει τον τίτλο "Mansevo dobro" (Ο τίμιος νέος άντρας). Οι στίχοι στη λαντίνο (ladino), δηλαδή, στην ισπανο-εβραϊκή διάλεκτο των σεφαραδιτών Εβραίων, ανήκουν στους Sadik i Gazoz (Sadik Gershon και Moshe Cazes) και προέρχονται από το βιβλιαράκι Los kantes populares de Sadik I Gazoz. Πρόκειται για μία συλλογή από τραγούδια που πρωτοδημοσιεύτηκαν το 1935 στη Θεσσαλονίκη από την εβραϊκή σατιρική εφημερίδα El Rayo.

Αν και δεν έχει μέχρι στιγμής εντοπιστεί ηχογράφηση στην ιστορική δισκογραφία των σεφαραδιτών Εβραίων, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι το τραγούδι του Παναγιώτη Τούντα στη σεφαραδίτικη εκδοχή του γνώρισε μια δεύτερη ζωή, καταγράφοντας μια διαδρομή, μεταξύ 2003-2024, στη σύγχρονη δισκογραφία με τον τίτλο "Mansevo dobro" καθώς και με τoυς τίτλους “Sien dra(c)hmas” και “Sien dra(c)hmas al dia”, οι οποίοι προέρχονται από τον πρώτο στίχο του τραγουδιού (βλ. εδώ. Θερμές ευχαριστίες στην Ellie Ganelin και στον Joel Bresler για την υπόδειξη σύγχρονων ηχογραφήσεων). Ενδεικτικά:

Ξεκινώντας από την εβραϊκή δισκογραφία, το 2003 η τραγουδίστρια και μουσικολόγος Hadass Pal-Yarden (βλ. εδώ) κυκλοφόρησε το CD “Yahudice” (βλ. εδώ), στο οποίο περιλαμβάνεται το τραγούδι με τον τίτλο “Mansevo Dobro”. Το 2017 το εβραϊκό συγκρότημα Yamma Ensemble (βλ. εδώ) το διασκεύασε ως “Sien drachmas” (CD "Basket full of stars" [טנא מלא כוכבים]).

To 2006 οι Ισπανοί Efrén López και Mara Aranda, επικεφαλής του πολυεθνικού μουσικού σχήματος Aman Αman, ηχογραφούν στη Βαλένθια το τραγούδι με τον τίτλο “Sien drahmas al dia” για το CD “Música I Cants Sefardis D'Orient I Occident” (Galileo MC – GMC017).

Συνεχίζοντας με τη γαλλική δισκογραφία, το 2009 η μουσική ομάδα Maliétès κυκλοφόρησε το CD «#2» (Collectif L'Assoce Pikante – PKT002), στο οποίο περιλαμβάνεται το τραγούδι με τον τίτλο "Mansevo dobro". To 2018 με τον τίτλο “Sien Drahmas” το ηχογράφησε η Ελληνο-Γαλλίδα τραγουδίστρια Dafné Kritharas (CDr “Djoyas De Mar”, Orkhêstra International – cdr-80).

Το 2012 η Ουγγαρέζα τραγουδίστρια Dina (Diána Samu-Pandzarisz) με τους Balázs Dongó Szokolay (φλάουτο), András Dés (κρουστά) και David Lamm (κιθάρα) ηχογραφούν στη Βουδαπέστη το “Sien drahmas al dia” (CD "Durme, Durme", Rózsavölgyi És Társa – RÉTCD 075)

To 2017 το Ισπανο-Μαροκινό μουσικό σύνολο Jezel, αποτελούμενο από τη Μαροκινή Iman Kandoussi (τραγούδι) και τους Ισπανούς Juan Manuel Rubio (σαντούρι, ούτι και zanfoña) και Álvaro Garrido (κρουστά) ηχογράφησαν το “Imlali/ Mansevo Dobro/ Jala Man” (CD “Sefarad”).

Το 2020 η γεννημένη στη Σερβία Maria Keck (βλ. εδώ) μαζί με τους Σλοβένους Tomaž Pačnik (πιάνο), Matjaž Mlakar (κλαρίνο) και Kornél Mogyoró (κρουστά) ηχογραφούν το “Sien drahmas”, στο πλαίσιο του project "Ex auro" (βλ. εδώ).

To 2021 η αμερικανική μπάντα από την Ουάσιγκτον Machines on vacation ηχογραφεί σε διασκευή του Ethan Balis το “Sien drachmas” για την θεατρική παραγωγή "Secret things" που ανέβηκε στις 18 Νοεμβρίου 2021 στην 1st stage του Tysons της Βόρειας Βιρτζίνια (βλ. εδώ).

To 2024 ο σκοπός εμφανίζεται και στην ιταλική δισκογραφία. Το μουσικό σύνολο Ars Antiqua World Jazz Ensemble και ο Roberto Manuzzi, σαξοφωνίστας και καθηγητής στο Ωδείο Frescobaldi στη Φεράρα, κυκλοφορούν το CD “L' amore è una fiamma”, στο οποίο περιλαμβάνεται το τραγούδι με τον τίτλο “Sien drahmas al dia” (Over Studio Records).

Την ίδια χρονιά, το 2024, καταγράφεται σε ορχηστρική μορφή και στη γερμανική δισκογραφία. Συγκεκριμένα ο Γερμανός συνθέτης και πιανίστας Max Doehlemann με τους Daniel Weltlinger (βιολί), Richard Müller (κοντραμπάσο) και Matan Goldstein (cajon) ηχογραφούν το "Mansevo dobro" (“Drehwurm”).

Ο συγκρητισμός που παρατηρείται στις μουσικές πραγματώσεις των περιοχών όπου έζησαν και ηχογράφησαν Έλληνες, κυρίως στο κομμάτι των λαϊκών παραδόσεων, είναι μνημειώδης. Μία ακρόαση της ιστορικής δισκογραφίας, η οποία ξεκινάει στη Νέα Υόρκη, στη Σμύρνη, στην Κωνσταντινούπολη, στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη από το 1900, είναι αρκετή. Ένα ουσιαστικό κομμάτι αυτού του συγκρητισμού αφορά τους Εβραίους, οι οποίοι αποτελούν βασικούς αγωγούς στην ανεπανάληπτη σε ποικιλία πολιτισμική παρακαταθήκη του ελληνόφωνου κόσμου. Δανείζονται και δανείζουν, αλλά και κουβαλούν πιο μακρινές παραδόσεις από τα μέρη που ζούσαν προηγουμένως και τους τόπους που ταξίδεψαν. Αποτελούν κεντρικούς συνομιλητές στην ελληνική και την οθωμανική οικουμένη, και συνθέτουν ένα πλούσιο μουσικό μωσαϊκό, το οποίο αποτελείται από ετερογενή αλλά αλληλοπεριχωρητικά παλίμψηστα: ένα μεγάλο μουσικό χωνευτήρι.

Οι πηγές μαρτυρούν την διαχρονική ύπαρξη εβραϊκού στοιχείου τουλάχιστον από την ελληνιστική περίοδο, σε περιοχές που χιλιετίες αργότερα σχημάτισαν το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Μετά το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 μ.Χ. και την σταδιακή χριστιανοποίηση της Ανατολικής Αυτοκρατορίας, το εβραϊκό στοιχείο βρέθηκε σε δυσχερή θέση. Οι εβραϊκοί πληθυσμοί που είναι εδραιωμένοι από τότε στα εν λόγω εδάφη είναι γνωστοί ως «ρωμανιώτες» (Ρώμη – Ρωμιός). Το ιστορικό γεωγραφικό κέντρο αναφοράς τους είναι τα Γιάννινα, και μιλούν την ελληνική με ποικίλες γλωσσικές μείξεις. Μετά το 1492, και το «Διάταγμα της Αλάμπρας» των Ισπανών βασιλέων Φερδινάνδου και Ισαβέλλας, όσοι Εβραίοι δεν αποδέχτηκαν να ασπαστούν τον χριστιανισμό αποπέμφθηκαν από την Ιβηρική χερσόνησο. Πρόκειται για τους «Σεφαραδίτες», μία από τις μεγαλύτερες εβραϊκές εθνοπολιτισμικές κατηγοριοποιήσεις (Sepharad στα εβραϊκά κείμενα αναφέρεται ως η περιοχή της σημερινής Ισπανίας). Η Θεσσαλονίκη αποτέλεσε ένα από τα βασικά σημεία προορισμού αυτής της μετακίνησης, καθώς οι δεσμοί με την πόλη ήταν παλαιότεροι και ήδη στενοί. Εκτός του ρόλου που διαδραμάτισαν οι Έλληνες Εβραίοι στα μουσικά τεκταινόμενα της ελληνικής χερσονήσου, σημαντικές υπήρξαν και οι αλληλο-επιρροές μεταξύ των ελληνόφωνων ορθόδοξων με τους εβραίους στο θρήσκευμα, σε διάφορες άλλες περιοχές όπου οι δύο κοινότητες έζησαν μαζί. Όπως για παράδειγμα στην Οδησσό με τους ανατολικούς Ασκενάζι, οι οποίοι κατά κύριο λόγο ομιλούν την Yiddish, μια ιδιότυπη σημιτικοποιημένη-σλαβοποιημένη γλώσσα (το Βασίλειο του Ashkenaz, απογόνου του Νώε, είναι συνδεδεμένο στα εβραϊκά κείμενα με τα βόρειο-ανατολικά ευρωπαϊκά εδάφη). Το ορχηστρικό τους ρεπερτόριο συχνά καλείται klezmer. Πέραν, δηλαδή, των γεωγραφικών ορίων του σύγχρονου ελληνικού κράτους, οι πολιτισμικές συνομιλίες μεταξύ ελληνορθοδόξων και Εβραίων αφορούν και άλλα σημεία του κόσμου, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική, όπου αντάμωσαν ως μετανάστες.

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης