Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Ξεκινώντας από το τουρκόφωνο ρεπερτόριο, είναι αξιοσημείωτο ότι ο σκοπός, στη μορφή τραγουδιού, ηχογραφήθηκε τέσσερεις φορές με τρεις διαφορετικούς τίτλους από τρεις Έλληνες τραγουδιστές:
– «Απτάλ χαβασί - τετράχορδον», Λευτέρης Μενεμενλής [Μπεσλεμεδάκης], Σμύρνη, Ιούνιος 1912, (Favorite 7054t – 1-55043 και επανέκδοση Columbia USA E6128).
– «Απτάλικο», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 1926 (His Master’s Voice BJ-241 – AO-166).
– «Εβλερί», Λευτέρης Μενεμενλής [Μπεσλεμεδάκης], Αθήνα, 1927 (Columbia UK 20036 – 8010).
– “Aptal, havassi”, Αχιλλέας Πούλος, Νέα Υόρκη, 8 Νοεμβρίου 1927 (Victor CVE-40551 – 59039, 7-59039 & 32-59039).
Στην ιστορική τουρκική δισκογραφία ο σκοπός, σε ορχηστρική μορφή, ηχογραφήθηκε από τον Şükrü Tunar το 1937 στην Κωνσταντινούπολη (Odeon 270154) με τον τίτλο “Kordon Zeybeği”. O Τούρκος κλαρινίστας μεταξύ 1955-1961 ξαναηχογράφησε με την ορχήστρα του το σκοπό, πιθανώς στην Κωνσταντινούπολη, με τον τίτλο “İzmir Kordon Zeybeği” για λογαριασμό της εταιρείας Nina (LP “Keyif in Istanbul”, Nina L-82). Ο σκοπός ηχογραφήθηκε και από τον Maraşlı Trompet Ramazan στην Κωνσταντινούπολη το 1939 με τον τίτλο “Kordon Zeybeği” (Columbia 17587).
Σημειώνουμε ότι στους τουρκικούς δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες ηχογραφήσεις, οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό. Ενδεικτικά:
– “İzmir Kordon Zeybeği”, Kemani Haydar Tatlıyay, Κωνσταντινούπολη 1931 (Odeon 202800).
– “İzmir Kordon Zeybeği”, İzmirli Santuri Recep, Kemani Cemal ve Mustafa, Κωνσταντινούπολη 1932 (Sahibinin Sesi AX 1610).
Στην ελληνόφωνη ιστορική δισκογραφία ο σκοπός, είτε ως ορχηστρικό κομμάτι είτε στη μορφή τραγουδιού, εντοπίζεται στις παρακάτω ηχογραφήσεις:
– «Ζεϊμπέκικο απτάλικο», Λαϊκή ορχήστρα, Αθήνα, Ιούνιος 1928 (His Master’s Voice BF-1663 – AO-256).
– «Απτάλ χαβασί», Ελληνική ορχήστρα Κώστα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, 15 Αυγούστου 1928 (OKeh W 81230 – 82508).
– «Απτάλ χαβασί», Αντώνης Σακελλαρίου (κλαρίνο) και τρίο, Νέα Υόρκη, 9 Οκτωβρίου 1928 (Victor CVE-47724 –
V-58004, 38-3066, Orthophonic S-684).
– «Απτάλικο», Γιάννης Δραγάτσης ή Ογδοντάκης (βιολί), Αθήνα, 1929 (Columbia UK 20702 – 18076 και Columbia USA 294199-2 – 56212-F), παρούσα ηχογράφηση.
– «Karsi yaka souk suyu», Popular Turkish Orchestra, Κώστας Γκαντίνης (κλαρίνο), Νέα Υόρκη, 27 Δεκεμβρίου 1939 (RCA Victor BS 046131 – 26-2014 και Victor V-26034).
– «Απτάλ χαβασί», Γ. Παπάς (κλαρίνο), Δ. Νίκος [Nick Doneff] (βιολί), Μάρκος Μελκόν Αλεμσεριάν (ούτι), ταραμπούκα (άγνωστος), ΗΠΑ, πιθανώς το 1947 (Kaliphon D-767-A).
– «Δυο όμορφες στην Κοκκινιά», Ι. Τζιβάνης – Ντούο Σταμπούλ, Αθήνα, 20 Μαΐου 1954 (Columbia CG-3145 – DG 7082).
– «Αν περνάς κι αν δεν περνάς», Ρόζα Εσκενάζυ, Κωνσταντινούπολη, 1954 (Standard GR-668 – F-9129).
– «Δυο όμορφες στη Κοκκινιά», Θοδωρής Καβουράκης – Α. Παλαγούδη, ΗΠΑ, 1955 (Καλός Δίσκος 322-Α).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και η παρούσα ηχογράφηση.
Ξεκινώντας από το τουρκόφωνο ρεπερτόριο, είναι αξιοσημείωτο ότι ο σκοπός, στη μορφή τραγουδιού, ηχογραφήθηκε τέσσερεις φορές με τρεις διαφορετικούς τίτλους από τρεις Έλληνες τραγουδιστές:
– «Απτάλ χαβασί - τετράχορδον», Λευτέρης Μενεμενλής [Μπεσλεμεδάκης], Σμύρνη, Ιούνιος 1912, (Favorite 7054t – 1-55043 και επανέκδοση Columbia USA E6128).
– «Απτάλικο», Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 1926 (His Master’s Voice BJ-241 – AO-166).
– «Εβλερί», Λευτέρης Μενεμενλής [Μπεσλεμεδάκης], Αθήνα, 1927 (Columbia UK 20036 – 8010).
– “Aptal, havassi”, Αχιλλέας Πούλος, Νέα Υόρκη, 8 Νοεμβρίου 1927 (Victor CVE-40551 – 59039, 7-59039 & 32-59039).
Στην ιστορική τουρκική δισκογραφία ο σκοπός, σε ορχηστρική μορφή, ηχογραφήθηκε από τον Şükrü Tunar το 1937 στην Κωνσταντινούπολη (Odeon 270154) με τον τίτλο “Kordon Zeybeği”. O Τούρκος κλαρινίστας μεταξύ 1955-1961 ξαναηχογράφησε με την ορχήστρα του το σκοπό, πιθανώς στην Κωνσταντινούπολη, με τον τίτλο “İzmir Kordon Zeybeği” για λογαριασμό της εταιρείας Nina (LP “Keyif in Istanbul”, Nina L-82). Ο σκοπός ηχογραφήθηκε και από τον Maraşlı Trompet Ramazan στην Κωνσταντινούπολη το 1939 με τον τίτλο “Kordon Zeybeği” (Columbia 17587).
Σημειώνουμε ότι στους τουρκικούς δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες ηχογραφήσεις, οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό. Ενδεικτικά:
– “İzmir Kordon Zeybeği”, Kemani Haydar Tatlıyay, Κωνσταντινούπολη 1931 (Odeon 202800).
– “İzmir Kordon Zeybeği”, İzmirli Santuri Recep, Kemani Cemal ve Mustafa, Κωνσταντινούπολη 1932 (Sahibinin Sesi AX 1610).
Στην ελληνόφωνη ιστορική δισκογραφία ο σκοπός, είτε ως ορχηστρικό κομμάτι είτε στη μορφή τραγουδιού, εντοπίζεται στις παρακάτω ηχογραφήσεις:
– «Ζεϊμπέκικο απτάλικο», Λαϊκή ορχήστρα, Αθήνα, Ιούνιος 1928 (His Master’s Voice BF-1663 – AO-256).
– «Απτάλ χαβασί», Ελληνική ορχήστρα Κώστα Παπαγκίκα, Νέα Υόρκη, 15 Αυγούστου 1928 (OKeh W 81230 – 82508).
– «Απτάλ χαβασί», Αντώνης Σακελλαρίου (κλαρίνο) και τρίο, Νέα Υόρκη, 9 Οκτωβρίου 1928 (Victor CVE-47724 –
V-58004, 38-3066, Orthophonic S-684).
– «Απτάλικο», Γιάννης Δραγάτσης ή Ογδοντάκης (βιολί), Αθήνα, 1929 (Columbia UK 20702 – 18076 και Columbia USA 294199-2 – 56212-F), παρούσα ηχογράφηση.
– «Karsi yaka souk suyu», Popular Turkish Orchestra, Κώστας Γκαντίνης (κλαρίνο), Νέα Υόρκη, 27 Δεκεμβρίου 1939 (RCA Victor BS 046131 – 26-2014 και Victor V-26034).
– «Απτάλ χαβασί», Γ. Παπάς (κλαρίνο), Δ. Νίκος [Nick Doneff] (βιολί), Μάρκος Μελκόν Αλεμσεριάν (ούτι), ταραμπούκα (άγνωστος), ΗΠΑ, πιθανώς το 1947 (Kaliphon D-767-A).
– «Δυο όμορφες στην Κοκκινιά», Ι. Τζιβάνης – Ντούο Σταμπούλ, Αθήνα, 20 Μαΐου 1954 (Columbia CG-3145 – DG 7082).
– «Αν περνάς κι αν δεν περνάς», Ρόζα Εσκενάζυ, Κωνσταντινούπολη, 1954 (Standard GR-668 – F-9129).
– «Δυο όμορφες στη Κοκκινιά», Θοδωρής Καβουράκης – Α. Παλαγούδη, ΗΠΑ, 1955 (Καλός Δίσκος 322-Α).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
