Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι «Το σαλβάρι του Κιόρογλου».
Ξεκινώντας από το τουρκόφωνο ρεπερτόριο, είναι αξιοσημείωτο ότι μία από τις παλαιότερες ηχογραφήσεις του τραγουδιού πραγματοποιήθηκε από την Estudiantina Smyrniote (Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα) στην Κωνσταντινούπολη τον Ιούνιο του 1908 με τον τίτλο "Kioroglhou" (Odeon CX-1882 – 58589). Το τραγούδι ηχογραφήθηκε αρκετές φορές στην τουρκική δισκογραφία και μεταγενέστερα (ενδεικτικά):
– "Köroğlu", Aşık Veysel – Ibrahim, Κωνσταντινούπολη, 1937 (Columbia 17370)
– "Köroğlu", Gazianiepli Hasan Hüssein, Κωνσταντινούπολη, 1940 (Odeon 270352)
– "Benden Selam Olsun Bolu Beyine", Müzeyyen Senar, Κωνσταντινούπολη 1960 (Odeon CO 4675 - LA 298b)
Στους δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες τουρκικές ηχογραφήσεις οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό. Ενδεικτικά:
– "Eskey Kior Oglou", Ovan(n)es Efendi, Σμύρνη, Μάρτιος 1909 (Gramophone 12817b – 6-12854)
– "Aydin Köroğlu", Ovan(n)es Efendi, Κωνσταντινούπολη, γύρω στα 1911 (Orfeon 11045)
Σημειώνουμε, επίσης, την ηχογράφηση "Kioroglou Turkiousou" που πραγματοποίησε στην τουρκική γλώσσα ο Αχιλλέας Πούλος (Νέα Υόρκη, 12 Οκτωβρίου 1927, Victor BVE-40298 – 80261-A).
Στην ελληνόφωνη ιστορική δισκογραφία εκτός από την παρούσα ηχογράφηση (ανατύπωση από τον δίσκο Odeon GA 1653 / A 190468 b με αριθμό μήτρας Go 1866), ο σκοπός κυκλοφόρησε σε άλλες τέσσερις εκτελέσεις. Σύμφωνα με τις ετικέτες των δίσκων, στις δύο πρώτες από τις εκτελέσεις που ακολουθούν, όπως και στην παρούσα, φέρεται ως σύνθεση του Σταύρου Παντελίδη, ενώ στην τελευταία, «Χορός Κιόρογλου», ως σύνθεση του Αγάπιου Τομπούλη:
– «Το σαλβάρι του Κιόρογλου», Μαρίκα Φραντζεσκοπούλου (Πολίτισσα), Αθήνα, 1933 (Columbia W.G. 525 – D.G. 346)
– «Το σαλβάρι του Κιόρογλου, Β. Μαυρίκος, Αθήνα, 1933 (Columbia W.G. 576 – D.G. 332)
– «Τα κορίτσια το σαρβάλι», Αμαλία Μάτσα (Αμαλία Βάκα), ΗΠΑ 1951 (Metropolitan 186-B)
– «Χορός Κιόρογλου», Ρόζα Εσκενάζυ – Γ. Ταμπάκης – Αγάπιος Τομπούλης, Αθήνα, 1951 (Odeon Go 4687 – GA 7757 και επανέκδοση Decca Go 4687 – 31257 B)
Επίσης, ο σκοπός μεταφέρθηκε και στο νησί της Λέσβου. Ο Νίκος Διονυσόπουλος ηχογραφεί στο χωριό Πλαγιά του Πλωμαρίου το 1994 την Πέρσα Πασινιού στο τραγούδι «Το σαλβάρι του Κιόρογλου», το οποίο και συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση «Λέσβος Αιολίς - Τραγούδια και Χοροί της Λέσβου» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ΠΕΚ 9-10, 1997). Διαβάζουμε στο φυλλάδιο της έκδοσης:
«Χορευτικός σκοπός σε πεντάσημο ρυθμό (2+3), γνωστός στους αγροτικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας και ιδιαίτερα της περιοχής Αϊδινίου. «Κιόρογλου» στα τούρκικα σημαίνει «ο γιος του τυφλού» και αναφέρεται σε έναν περιπλανώμενο ραψωδό, που η φήμη του έχει φτάσει από τη Μικρά Ασία μέχρι τον Καύκασο, το Κουρδιστάν, την Περσία και την κεντρική Ασία.
Ο Κιόρογλου, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση και το πολύ γνωστό ομώνυμο επικό αφηγηματικό τραγούδι (πιθανόν του 16ου αι.), ήταν ένας καλόκαρδος «κοινωνικός ληστής», ο οποίος αντιτάχθηκε στους πλούσιους και στην εξουσία, ενώ βοηθούσε τους φτωχούς. Έτσι πήρε ηρωϊκές διαστάσεις στη λαϊκή ψυχή, χωρίς όμως να μπορεί να ταυτιστεί με κάποιο ιστορικό πρόσωπο. Αυτό το μυθικό πρόσωπο ενσαρκώνεται κατά κάποιο τρόπο στον αιώνα μας, στο πρόσωπο του ζεϊμπέκη Τσακίρτζαλη Μεχμέτ Εφέ (1872-1912), του γνωστού Τσακιτζή. Μορφές ανάλογες με τον Κιόρογλου απαντώνται συχνά σε μύθους πολλών λαών.
Το εμμελές και μακροσκελές αφήγημα του Κιόρογλου συνδέεται με τους περιπλανώμενους ραψωδούς της Μ. Ασίας, τους Ασίκηδες». Περισσότερα για τον Κιόρογλου βλ. εδώ.
Η ιστορία και τα κατορθώματα του Κιόρογλου αποτέλεσαν τη βάση για τέσσερεις τουρκικές κινηματογραφικές ταινίες (βλ. εδώ), δύο όπερες, μία αζερική και μία τουρκική, καθώς και ένα μπαλέτο, όλα με τον τίτλο "Koroğlu". Η πεντάπρακτη όπερα, σε μουσική του Uzeyir Hajibeyov, λιμπρέτο στην αζερική γλώσσα του Mammad Said Ordubadi, έκανε πρεμιέρα στο Κρατικό Ακαδημαϊκό Θέατρο Όπερας και Μπαλέτου του Αζερμπαϊτζάν, στο Μπακού, στις 30 Απριλίου 1937 (περισσότερα για την όπερα και την πλοκή της βλέπε εδώ και εδώ). Aποσπάσματα από την όπερα καθώς και άλλα κομμάτια για τον Κιόρογλου ηχογραφήθηκαν στη δισκογραφία των 78 στροφών του Αζερμπαϊτζάν (βλ. ενδεικτικά εδώ, εδώ και εδώ). Η τουρκική όπερα, σε μουσική του Ahmed Adnan Saygun και λιμπρέτο του Selahadddin Batu, ανέβηκε για πρώτη φορά στις 23 Ιουνίου 1973 στο υπαίθριο θέατρο Cemil Topuzlu (Cemil Topuzlu Açıkhava Tiyatrosu) στην Κωνσταντινούπολη από την Κρατική Όπερα και Μπαλέτο της Κωνσταντινούπολης (για περισσότερα βλ. εδώ). Τέλος, στις 11 Φεβρουαρίου 2024 παρουσιάστηκε για πρώτη φορά Cemal Reşit Rey Concert Hall στην Κωνσταντινούπολη το μπαλέτο "Koroğlu", σε μουσική της Ceren Türkmenoğlu και χορογραφία των Erhan Güzel και Gökçe Sönmüş.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τραγούδι «Το σαλβάρι του Κιόρογλου».
Ξεκινώντας από το τουρκόφωνο ρεπερτόριο, είναι αξιοσημείωτο ότι μία από τις παλαιότερες ηχογραφήσεις του τραγουδιού πραγματοποιήθηκε από την Estudiantina Smyrniote (Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα) στην Κωνσταντινούπολη τον Ιούνιο του 1908 με τον τίτλο "Kioroglhou" (Odeon CX-1882 – 58589). Το τραγούδι ηχογραφήθηκε αρκετές φορές στην τουρκική δισκογραφία και μεταγενέστερα (ενδεικτικά):
– "Köroğlu", Aşık Veysel – Ibrahim, Κωνσταντινούπολη, 1937 (Columbia 17370)
– "Köroğlu", Gazianiepli Hasan Hüssein, Κωνσταντινούπολη, 1940 (Odeon 270352)
– "Benden Selam Olsun Bolu Beyine", Müzeyyen Senar, Κωνσταντινούπολη 1960 (Odeon CO 4675 - LA 298b)
Στους δισκογραφικούς καταλόγους έχουν εντοπιστεί και άλλες τουρκικές ηχογραφήσεις οι οποίες πιθανόν να σχετίζονται με το εν λόγω τραγούδι. Για καμία, όμως, δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής ηχητικό υλικό. Ενδεικτικά:
– "Eskey Kior Oglou", Ovan(n)es Efendi, Σμύρνη, Μάρτιος 1909 (Gramophone 12817b – 6-12854)
– "Aydin Köroğlu", Ovan(n)es Efendi, Κωνσταντινούπολη, γύρω στα 1911 (Orfeon 11045)
Σημειώνουμε, επίσης, την ηχογράφηση "Kioroglou Turkiousou" που πραγματοποίησε στην τουρκική γλώσσα ο Αχιλλέας Πούλος (Νέα Υόρκη, 12 Οκτωβρίου 1927, Victor BVE-40298 – 80261-A).
Στην ελληνόφωνη ιστορική δισκογραφία εκτός από την παρούσα ηχογράφηση (ανατύπωση από τον δίσκο Odeon GA 1653 / A 190468 b με αριθμό μήτρας Go 1866), ο σκοπός κυκλοφόρησε σε άλλες τέσσερις εκτελέσεις. Σύμφωνα με τις ετικέτες των δίσκων, στις δύο πρώτες από τις εκτελέσεις που ακολουθούν, όπως και στην παρούσα, φέρεται ως σύνθεση του Σταύρου Παντελίδη, ενώ στην τελευταία, «Χορός Κιόρογλου», ως σύνθεση του Αγάπιου Τομπούλη:
– «Το σαλβάρι του Κιόρογλου», Μαρίκα Φραντζεσκοπούλου (Πολίτισσα), Αθήνα, 1933 (Columbia W.G. 525 – D.G. 346)
– «Το σαλβάρι του Κιόρογλου, Β. Μαυρίκος, Αθήνα, 1933 (Columbia W.G. 576 – D.G. 332)
– «Τα κορίτσια το σαρβάλι», Αμαλία Μάτσα (Αμαλία Βάκα), ΗΠΑ 1951 (Metropolitan 186-B)
– «Χορός Κιόρογλου», Ρόζα Εσκενάζυ – Γ. Ταμπάκης – Αγάπιος Τομπούλης, Αθήνα, 1951 (Odeon Go 4687 – GA 7757 και επανέκδοση Decca Go 4687 – 31257 B)
Επίσης, ο σκοπός μεταφέρθηκε και στο νησί της Λέσβου. Ο Νίκος Διονυσόπουλος ηχογραφεί στο χωριό Πλαγιά του Πλωμαρίου το 1994 την Πέρσα Πασινιού στο τραγούδι «Το σαλβάρι του Κιόρογλου», το οποίο και συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση «Λέσβος Αιολίς - Τραγούδια και Χοροί της Λέσβου» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ΠΕΚ 9-10, 1997). Διαβάζουμε στο φυλλάδιο της έκδοσης:
«Χορευτικός σκοπός σε πεντάσημο ρυθμό (2+3), γνωστός στους αγροτικούς πληθυσμούς της Μικράς Ασίας και ιδιαίτερα της περιοχής Αϊδινίου. «Κιόρογλου» στα τούρκικα σημαίνει «ο γιος του τυφλού» και αναφέρεται σε έναν περιπλανώμενο ραψωδό, που η φήμη του έχει φτάσει από τη Μικρά Ασία μέχρι τον Καύκασο, το Κουρδιστάν, την Περσία και την κεντρική Ασία.
Ο Κιόρογλου, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση και το πολύ γνωστό ομώνυμο επικό αφηγηματικό τραγούδι (πιθανόν του 16ου αι.), ήταν ένας καλόκαρδος «κοινωνικός ληστής», ο οποίος αντιτάχθηκε στους πλούσιους και στην εξουσία, ενώ βοηθούσε τους φτωχούς. Έτσι πήρε ηρωϊκές διαστάσεις στη λαϊκή ψυχή, χωρίς όμως να μπορεί να ταυτιστεί με κάποιο ιστορικό πρόσωπο. Αυτό το μυθικό πρόσωπο ενσαρκώνεται κατά κάποιο τρόπο στον αιώνα μας, στο πρόσωπο του ζεϊμπέκη Τσακίρτζαλη Μεχμέτ Εφέ (1872-1912), του γνωστού Τσακιτζή. Μορφές ανάλογες με τον Κιόρογλου απαντώνται συχνά σε μύθους πολλών λαών.
Το εμμελές και μακροσκελές αφήγημα του Κιόρογλου συνδέεται με τους περιπλανώμενους ραψωδούς της Μ. Ασίας, τους Ασίκηδες». Περισσότερα για τον Κιόρογλου βλ. εδώ.
Η ιστορία και τα κατορθώματα του Κιόρογλου αποτέλεσαν τη βάση για τέσσερεις τουρκικές κινηματογραφικές ταινίες (βλ. εδώ), δύο όπερες, μία αζερική και μία τουρκική, καθώς και ένα μπαλέτο, όλα με τον τίτλο "Koroğlu". Η πεντάπρακτη όπερα, σε μουσική του Uzeyir Hajibeyov, λιμπρέτο στην αζερική γλώσσα του Mammad Said Ordubadi, έκανε πρεμιέρα στο Κρατικό Ακαδημαϊκό Θέατρο Όπερας και Μπαλέτου του Αζερμπαϊτζάν, στο Μπακού, στις 30 Απριλίου 1937 (περισσότερα για την όπερα και την πλοκή της βλέπε εδώ και εδώ). Aποσπάσματα από την όπερα καθώς και άλλα κομμάτια για τον Κιόρογλου ηχογραφήθηκαν στη δισκογραφία των 78 στροφών του Αζερμπαϊτζάν (βλ. ενδεικτικά εδώ, εδώ και εδώ). Η τουρκική όπερα, σε μουσική του Ahmed Adnan Saygun και λιμπρέτο του Selahadddin Batu, ανέβηκε για πρώτη φορά στις 23 Ιουνίου 1973 στο υπαίθριο θέατρο Cemil Topuzlu (Cemil Topuzlu Açıkhava Tiyatrosu) στην Κωνσταντινούπολη από την Κρατική Όπερα και Μπαλέτο της Κωνσταντινούπολης (για περισσότερα βλ. εδώ). Τέλος, στις 11 Φεβρουαρίου 2024 παρουσιάστηκε για πρώτη φορά Cemal Reşit Rey Concert Hall στην Κωνσταντινούπολη το μπαλέτο "Koroğlu", σε μουσική της Ceren Türkmenoğlu και χορογραφία των Erhan Güzel και Gökçe Sönmüş.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
