Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη.Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τουρκικό τραγούδι “Nevah Ouchak Canto - Katefe Jastiim”.
Στην ετικέτα του δίσκου, το τραγούδι χαρακτηρίζεται ως “kanto”. Θεωρείται, δηλαδή, ως μέρος του ρεπερτορίου των kantolar, ένας όρος που φαίνεται να πρωτοχρησιμοποιείται από τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κυρίως των μεγάλων αστικών κέντρων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης, από την εποχή που ιταλικοί θίασοι έδιναν παραστάσεις εκεί. Αν και αρχικά τα kantolar ήταν συνδεδεμένα μόνο με την θεατρική μουσική, σύντομα αυτονομήθηκαν, οπότε και με τον όρο “kanto” (ενικός του kantolar) πλέον περιγράφονταν οποιεσδήποτε λαϊκές και ελαφρές κοσμικές τραγουδιστικές φόρμες (βλ. Pennanen, 2004: 9, O'Connel, 2006: 276, Beşiroğlu & Girgin, 2018: 49).
Επιπλέον, στην ετικέτα του δίσκου, αναγράφεται και το όνομα του μακάμ στο οποίο εντάσσεται η σύνθεση (ουσάκ από νεβά, Neva Uşşak).
Ο τίτλος του τραγουδιού στα τουρκικά, "Kadife yastığım (yok)", θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Δεν έχω κατιφεδένιο μαξιλάρι». Σύμφωνα με τον Στέλιο Μπερμπέρη πρόκειται για παλαιότερο τίτλο του "Kadifeden Kesesi".
Στο τουρκόφωνο ρεπερτόριο, το τραγούδι εμφανίζεται στη δισκογραφία από την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα και ηχογραφείται και τις επόμενες δεκαετίες. Ενδεικτικά:
– "Nevah Ouchak Canto – Katefe Jastiim", Yaschar Bey [Hafız Yaşar Okur Bey], Kωνσταντινούπολη, 1923–1926 (Odeon xC 2954 – X 46386), παρούσα ηχογράφηση
– "Jeni Katifeli Kanto, Katifeden Kesesi", Derviş Abdullah Efendi, Kωνσταντινούπολη, 1923–1926 (Odeon X 46417)
– "Yeni kadife", Hafız Burhan Sesyılmaz, Κωνσταντινούπολη, πιθανόν τη δεκατία του 1930 (Columbia 12360)
– "Kadifeden kesesi", Urfali Cemil Cankat, Κωνσταντινούπολη, 1951 (Columbia 17924)
– "Kadifeden kesesi", Hamiyet Yüceses, Κωνσταντινούπολη, 1959 (Odeon CO 4549 – LA 170705 b)
Σημειώνουμε, επίσης, την ηχογράφηση "Kadife Cantosu" που πραγματοποίησε στη Νέα Υόρκη, γύρω στα 1948, ο Αρμένιος Μάρκο Μελκόν [Marko Melkon Alemsherian] στην τουρκική γλώσσα (Kaliphon 713-A).
Ο συγκεκριμένος σκοπός έχει εισέλθει και στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο, με τον τίτλο «Καντιφέ» ή «Κατιφές». Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, το τραγούδι ηχογραφήθηκε οκτώ φορές στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, αριθμός που αντικατοπτρίζει αναμφίβολα τη δημοφιλία του:
– Τo 1926 η Σουλτάνα Πούλου θα ηχογραφήσει στη Νέα Υόρκη δύο φορές τον σκοπό, τόσο για την ελληνόφωνη αγορά με τον τίτλο «Τα ωραία σου μάτια» (Pharos 454-2 – 832), όσο και για την τουρκόφωνη με τον τίτλο "Kadife yastığım yok" (Pharos 453-2 – 812).
– «Καντιφέ» Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 16 Ιουνίου 1928 (His Master's Voice BF 1732 – AO 224)
– «Ο κατιφές», Κυρία Πιπίνα, Κωνσταντινούπολη (;), 22 Δεκεμβρίου 1928 (Χόμοκορδ C 89-1 T – G-4-32072)
– «Κατιφέ (Μπαχριέ τσιφτέ τέλι», Γρηγόρης Ασίκης, Αθήνα 1928 (Columbia Αγγλίας 20283 – 8270)
– «Κατιφέ», Ευάγγελος Σωφρονίου, Αθήνα 1929 (Odeon Go 1406 – GA 1432)
– «Κατιφέ», Μαρίκα Πολίτισσα (Φραντζεσκοπούλου), Αθήνα 1929 (Odeon Go 1470-2 – GA 1435)
– «Κατιφές», Ρόζα Εσκενάζυ, Αθήνα 1930 (Polydor 132 ba –V-51079 και Electrophone 132 ba – P 9001-A)
– «Κατιφές», Δημήτρης Ατραΐδης, Αθήνα 1930 (Polydor 1422 BF – V 50559)
Μεταξύ Ιουλίου-Ιουνίου 1948 ο Jack Mayesh ηχογραφεί τον σκοπό με τίτλο “Du tus lavios corre miel” (Balkan 6002 B – 6002 B και Me-Re Records 6002 B – 6002 B ) και στίχους στην λαντίνο (ladino), δηλαδή στην ισπανο-εβραϊκή διάλεκτο των σεφαραδιτών Εβραίων.
Ο Jack Mayesh γεννήθηκε το 1899 στο Κουσάντασι (Kuşadası), της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1920 παντρεύτηκε την Flora Salmoni, κάτοικου της νήσου Ρόδος, γεννημένη το 1903 στην πόλη Pordenore, στην βορειο-ανατολική Ιταλία. Περισσότερες πληροφορίες τόσο για τον Mayesh όσο και γενικότερα για το σεφαραδίτικο ρεπερτόριο στην ιστορική δισκογραφία παρέχονται στην εξαιρετικά πλούσια σε πληροφορίες σελίδα του Joel Bresler www.sephardicmusic.org.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Τα δίκτυα μέσα στα οποία συμμετέχουν οι ελληνόφωνες μουσικές, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς τους, είναι μεγαλειώδη.Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Kοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».
Όπως είναι φυσικό, στα μεγάλα αστικά κέντρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γύρω από την Μεσόγειο θάλασσα, οι «συνομιλίες» των ελληνόφωνων με τους συνενοίκους τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, καθολικούς ελληνόφωνους, Αρμένηδες, σεφαραδίτες και ασκενάζι Εβραίους, προτεστάντες λεβαντίνους, Ευρωπαίους και Αμερικάνους, υπήρξαν περισσότερο από έντονες. Πολύ συχνά, το εύρος αυτού του δικτύου εκτείνεται στα Βαλκάνια, στην Ανατολική και σε τμήμα ακόμη και της Κεντρικής Ευρώπης. Ιδίως όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ ορθόδοξων και μουσουλμάνων, τα σχετικά τεκμήρια καταδεικνύουν τις μεταξύ τους μουσικές ανταλλαγές και αποσαφηνίζουν μια οικουμένη όπου όλοι συνεισφέρουν στο μεγάλο μουσικό «χωνευτήρι» και όλοι μπορούν να αντλήσουν από αυτό. Και να το επανακαταθέσουν, σε νέα μορφή, με αναδιαμορφωμένο το κείμενό του και το νόημά του, με άλλοτε σαφείς και άλλοτε θολές παραπομπές στο προ-κείμενό του. Μέχρι να το ανασύρει ξανά κάποιος άλλος, μέσα από το «χωνευτήρι», ώστε να γίνεται ξεκάθαρο πως, στην αναδημιουργική και δυναμική αυτή διαδικασία όπου η ρευστότητα κυριαρχεί, τέλος δεν θα υπάρξει. Μια περίπτωση που προέρχεται από τέτοιου τύπου ρεπερτόρια είναι και το τουρκικό τραγούδι “Nevah Ouchak Canto - Katefe Jastiim”.
Στην ετικέτα του δίσκου, το τραγούδι χαρακτηρίζεται ως “kanto”. Θεωρείται, δηλαδή, ως μέρος του ρεπερτορίου των kantolar, ένας όρος που φαίνεται να πρωτοχρησιμοποιείται από τους τουρκόφωνους μουσουλμάνους, κυρίως των μεγάλων αστικών κέντρων και ειδικά της Κωνσταντινούπολης, από την εποχή που ιταλικοί θίασοι έδιναν παραστάσεις εκεί. Αν και αρχικά τα kantolar ήταν συνδεδεμένα μόνο με την θεατρική μουσική, σύντομα αυτονομήθηκαν, οπότε και με τον όρο “kanto” (ενικός του kantolar) πλέον περιγράφονταν οποιεσδήποτε λαϊκές και ελαφρές κοσμικές τραγουδιστικές φόρμες (βλ. Pennanen, 2004: 9, O'Connel, 2006: 276, Beşiroğlu & Girgin, 2018: 49).
Επιπλέον, στην ετικέτα του δίσκου, αναγράφεται και το όνομα του μακάμ στο οποίο εντάσσεται η σύνθεση (ουσάκ από νεβά, Neva Uşşak).
Ο τίτλος του τραγουδιού στα τουρκικά, "Kadife yastığım (yok)", θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Δεν έχω κατιφεδένιο μαξιλάρι». Σύμφωνα με τον Στέλιο Μπερμπέρη πρόκειται για παλαιότερο τίτλο του "Kadifeden Kesesi".
Στο τουρκόφωνο ρεπερτόριο, το τραγούδι εμφανίζεται στη δισκογραφία από την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα και ηχογραφείται και τις επόμενες δεκαετίες. Ενδεικτικά:
– "Nevah Ouchak Canto – Katefe Jastiim", Yaschar Bey [Hafız Yaşar Okur Bey], Kωνσταντινούπολη, 1923–1926 (Odeon xC 2954 – X 46386), παρούσα ηχογράφηση
– "Jeni Katifeli Kanto, Katifeden Kesesi", Derviş Abdullah Efendi, Kωνσταντινούπολη, 1923–1926 (Odeon X 46417)
– "Yeni kadife", Hafız Burhan Sesyılmaz, Κωνσταντινούπολη, πιθανόν τη δεκατία του 1930 (Columbia 12360)
– "Kadifeden kesesi", Urfali Cemil Cankat, Κωνσταντινούπολη, 1951 (Columbia 17924)
– "Kadifeden kesesi", Hamiyet Yüceses, Κωνσταντινούπολη, 1959 (Odeon CO 4549 – LA 170705 b)
Σημειώνουμε, επίσης, την ηχογράφηση "Kadife Cantosu" που πραγματοποίησε στη Νέα Υόρκη, γύρω στα 1948, ο Αρμένιος Μάρκο Μελκόν [Marko Melkon Alemsherian] στην τουρκική γλώσσα (Kaliphon 713-A).
Ο συγκεκριμένος σκοπός έχει εισέλθει και στο ελληνόφωνο ρεπερτόριο, με τον τίτλο «Καντιφέ» ή «Κατιφές». Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα στοιχεία, το τραγούδι ηχογραφήθηκε οκτώ φορές στην ελληνική ιστορική δισκογραφία, αριθμός που αντικατοπτρίζει αναμφίβολα τη δημοφιλία του:
– Τo 1926 η Σουλτάνα Πούλου θα ηχογραφήσει στη Νέα Υόρκη δύο φορές τον σκοπό, τόσο για την ελληνόφωνη αγορά με τον τίτλο «Τα ωραία σου μάτια» (Pharos 454-2 – 832), όσο και για την τουρκόφωνη με τον τίτλο "Kadife yastığım yok" (Pharos 453-2 – 812).
– «Καντιφέ» Αντώνης Νταλγκάς (Διαμαντίδης), Αθήνα, 16 Ιουνίου 1928 (His Master's Voice BF 1732 – AO 224)
– «Ο κατιφές», Κυρία Πιπίνα, Κωνσταντινούπολη (;), 22 Δεκεμβρίου 1928 (Χόμοκορδ C 89-1 T – G-4-32072)
– «Κατιφέ (Μπαχριέ τσιφτέ τέλι», Γρηγόρης Ασίκης, Αθήνα 1928 (Columbia Αγγλίας 20283 – 8270)
– «Κατιφέ», Ευάγγελος Σωφρονίου, Αθήνα 1929 (Odeon Go 1406 – GA 1432)
– «Κατιφέ», Μαρίκα Πολίτισσα (Φραντζεσκοπούλου), Αθήνα 1929 (Odeon Go 1470-2 – GA 1435)
– «Κατιφές», Ρόζα Εσκενάζυ, Αθήνα 1930 (Polydor 132 ba –V-51079 και Electrophone 132 ba – P 9001-A)
– «Κατιφές», Δημήτρης Ατραΐδης, Αθήνα 1930 (Polydor 1422 BF – V 50559)
Μεταξύ Ιουλίου-Ιουνίου 1948 ο Jack Mayesh ηχογραφεί τον σκοπό με τίτλο “Du tus lavios corre miel” (Balkan 6002 B – 6002 B και Me-Re Records 6002 B – 6002 B ) και στίχους στην λαντίνο (ladino), δηλαδή στην ισπανο-εβραϊκή διάλεκτο των σεφαραδιτών Εβραίων.
Ο Jack Mayesh γεννήθηκε το 1899 στο Κουσάντασι (Kuşadası), της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Το 1920 παντρεύτηκε την Flora Salmoni, κάτοικου της νήσου Ρόδος, γεννημένη το 1903 στην πόλη Pordenore, στην βορειο-ανατολική Ιταλία. Περισσότερες πληροφορίες τόσο για τον Mayesh όσο και γενικότερα για το σεφαραδίτικο ρεπερτόριο στην ιστορική δισκογραφία παρέχονται στην εξαιρετικά πλούσια σε πληροφορίες σελίδα του Joel Bresler www.sephardicmusic.org.
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
