Οι μεταρρυθμίσεις που εισάγει η Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1839 έως το 1876 με το επονομαζόμενο “Tanzimat” αναδιαμορφώνουν το τοπίο σε ποικίλες πτυχές της κοινωνικής πραγματικότητας. Γενικότερα, ο ευρύτερος 19ος αιώνας αποτελεί κομβικό χρονικό σημείο για την πορεία της Αυτοκρατορίας, κατά τη διάρκεια του οποίου ο Σουλτάνος και η Διοίκηση κοιτούν προς την Ευρώπη και εισάγουν αλλαγές στους θεσμούς. Όσον αφορά στα μουσικά, αναμφίβολα η διάλυση της στρατιωτικής ορχήστρας των γενιτσάρων που έλαβε χώρα το 1826, αλλά και ο διορισμός του Giuseppe Donizetti ως Istruttore Generale της Αυλής το 1828, αποτελούν δείγματα της αποφασιστικότητας για αλλαγή (βλ. και Κοκκώνης 2017b: 133).
Εντός αυτού του πλαισίου γεννιέται στην Κωνσταντινούπολη ο Αρμένης Dikran Tchouhadjian (Տիգրան Չուխաճեան, Beyoğlu, Κωνσταντινούπολη, 1837 – Σμύρνη, 11 Μαρτίου 1898), που μέλει να συνθέσει ένα έργο-ορόσημο για τα οθωμανικά (και ευρύτερα για τα «ανατολικά») δεδομένα. Πρόκειται για το περίφημο τρίπρακτο μουσικό-θεατρικό “Leblebici Horhor Ağa” (Χορ-χορ αγάς, στραγαλοπώλης), σε λιμπρέτο στα οθωμανικά τουρκικά του επίσης Αρμένιου Takvor Nalyan (Hasköy, Κωνσταντινούπολη, 1843-1876).
Η παρούσα ηχογράφηση περιλαμβάνει ορχηστρική εκτέλεση του τραγουδιού “Bahar geldi”, το οποίο θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Ήρθε η Άνοιξη».
Η δημοφιλία που θα αποκτήσει η εν λόγω παράσταση, και φυσικά και η μουσική της, είναι άνευ προηγουμένου, και θα επηρεάσει λόγιους και λαϊκούς μουσικούς, τόσο εντός της Αυτοκρατορίας όσο και εκτός. Η μουσική του έργου επικοινωνεί ξεκάθαρα με τις δυναμικές ευρωπαϊκές παραδόσεις του μουσικού θεάτρου, οι οποίες βρίσκονται σε μόνιμη εξέλιξη. Προέρχονται, δε, από την Γαλλία, την Αυστρία, την Ιταλία και την Γερμανία, από την εποχή του Μπαρόκ και της opera seria, μέχρι τις σύγχρονες εκδοχές της οπερέτας. Ακούγοντας τον «Χορ Χορ», κάποιος και κάποια αντιλαμβάνεται πως ο Tchouhadjian, ο οποίος σημειωτέον σπούδασε και στην Ευρώπη, συνομιλεί με την “Die Entführung aus dem Serail” και τον “Don Giovanni” του Wolfgang Amadeus Mozart, τον “Don Pasquale” του Gaetano Donizzeti, αλλά και με το αυστριακό βαλς και το γερμανικό Singspiel. Γι’ αυτό, ίσως, στην σχετική βιβλιογραφία ο «Χορ Χορ» καλείται πότε μιούζικαλ και οπερέτα, και πότε όπερα ή όπερα μπούφα. Εντός, βέβαια, αυτού του αισθητικού οικοδομήματος εντάσσονται και τα, αυτοεξωτικά πολλές φορές, ανατολικότροπα μοτίβα, ακολουθώντας πιστά τις επιταγές των εθνικών σχολών της Ευρώπης.
Το έργο φαίνεται πως παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο French Theatre (Le Palais de Cristal) της Κωνσταντινούπολης τον Νοέμβριο του 1875 από την "Ottoman Opera Troupe" (Οθωμανική Θεατρική Ομάδα Όπερας). Στην λονδρέζικη εφημερίδα The Musical World, όμως, στο φύλλο της 2ας Οκτωβρίου του 1875, διαβάζουμε ότι «Μια άλλη τουρκική κωμική όπερα, σε σύνθεση του M. Tchohadjian και με τίτλο Leblebidji Khorkor, Χορχορ, ο Πωλητής Στραγαλιών, θα παιχτεί κατά την διάρκεια του ερχόμενου Ραμαζανιού στο Guedik Pasha Theatre στην Κωνσταντινούπολη».
Επίσης, το 1889 δημοσιεύεται στην Νέα Υόρκη η “Appletons’ Annual Cyclopaedia and Register of Important Events of the Year 1886”. Στο βιβλίο αυτό, στην σελίδα 599, διαβάζουμε:
«1876-Από περιέργεια, πρέπει να αναφέρουμε την παράσταση μιας τούρκικης οπερέτας, “Λεμπλεμπιτζής Χορχόρ Αγάς”, από τον ιμπρεσάριο του θιάσου Τσοχατζιάν, στην Κωνσταντινούπολη. Η μουσική, αν και μέχρι ένα βαθμό χτισμένη επάνω σε τουρκικά μοτίβα, ακολουθεί πλήρως τα ιταλικά μοντέλα, με το σκηνικό να τοποθετείται στην εποχή των Γενιτσάρων∙ προτιμήθηκε η επίδειξη πολυτελών κοστουμιών με σκοπό να προσελκυσθεί ένα κοινό που προτιμάει περισσότερο το θέαμα παρά την σχολαστικότητα στα μουσικά του γούστα».
Ο «Λεμπλεμπιτζής Χορχόρ Αγάς», στη μακρά διαδρομή του που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, γνώρισε τεράστια επιτυχία και απήχηση∙ ανέβηκε σε θεατρικές σκηνές αναρίθμητων πόλεων, ανάμεσά τους το Κάιρο, η Βιέννη, η Σμύρνη, το Λονδίνο, το Παρίσι, το Ερεβάν, η Βενετία, το Μπακού, η Νέα Υόρκη, η Πασαντίνα κ.ά., αλλά και στη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τη Γερμανία, τη Ρωσία κ.ά., και αποτέλεσε το πιο διαδεδομένο και δημοφιλές μουσικό έργο που γράφτηκε στα τουρκικά. (Δες εδώ την τηλεοπτική μεταφορά της οπερέτας, παραγωγής του 1975, από την Istanbul Devlet Opera ve Balesi [Κρατική Όπερα και Μπαλέτο Κωνσταντινούπολης]).
Το καλοκαίρι του 1883, από τις 11 Ιουλίου μέχρι τις 13 Σεπτεμβρίου, η «Αρμενική Θεατρική Ομάδα της Τουρκικής Οπερέτας», υπό την καθοδήγηση του ηθοποιού, τραγουδιστή, ιμπρεσάριου και θιασάρχη Séropé Benglian (Serovpe Bengliyan, Beyoğlu, Κωνσταντινούπολη, 1835 - Αλεξάνδρεια, 1900), θα παρουσιάσει την οπερέτα, μαζί με άλλα έργα του ίδιου συνθέτη, στο θέατρο του Φαλήρου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κείμενο που αφιερώνει σε αυτές τις παραστάσεις ο Θεόδωρος Συναδινός, στο βιβλίο του Ιστορία της νεοελληνικής μουσικής, 1824-1919, το οποίο εκδόθηκε το 1919:
[...] άφιξις αρμενικής οπερέττας κατά τον Ιούλιον του 1883 γίνεται αφορμή ζωηρών συζητήσεων εις τον τύπον και ζωηροτέρας μουσικής κινήσεως. Ο αρμενικός θίασος διετέλει υπό την διεύθυνσιν του Μεσκιλιάν, απετελείτο δε εκ τριάκοντα προσώπων. [...] Ο αρμενικός θίασος έκαμεν έναρξιν των παραστάσεών του την 11ην Ιουλίου εις το θέατρον του Φαλήρου με τον "Λεπλεμπιτζήν Χορ-Χορ Αγάν", τρίπρακτον οπερέτταν εις τουρκικήν γλώσσαν, του Αρμενίου μουσουργού Διχράν Τσοχατζιάν. [...] "Μασκώτ - Κώδωνες Κερατουπόλεως - Λίνδα - Τροβατόρε - Μανέδες και σαρκιά" - έγραφε μία εφημερίς - ανακατεύσατε πάντα συνδέοντες ταύτα με δύο ή τρία θέματα πρωτότυπα ή μάλλον εκ μελοδραμάτων, τα οποία αγνοείτε και ιδού το μελόδραμα. [...] "Κρίνοντες εκ των υστέρων-έγραφε-πειθόμεθα ότι ο Διχράν Τσοχατζιάν δεν είνε τις αδέξιος μουσουργός, περιορισθείς εν πολλοίς εις το να συρράψη κατ' εκλογήν διάφορα εκ των γαλλικών πρωτίστως και των ιταλικών μελοδραμάτων ασμάτια, αλλ' έχει και φιλοκαλίαν, κατά την τεχνικήν της λέξεως σημασίαν, και ευστοχίαν περί την εύρεσιν παθητικών και χαριεστάτων μελωδιών, διότι δεν πρέπει να παραδεχθώμεν πάλιν ότι συνέδεσε μόνον και ουχί συνέθεσε μουσικά τεμάχια. Μακροσκελή κριτικήν περί του αρμενικού θιάσου αφιέρωσε και ο Ι. Ισιδωρίδης Σκυλίτσης, ο οποίος κακώς προκατειλημμένος διά την αρμενικήν οπερέτταν, επροτίμησε να παρακολουθήση την εκτέλεσιν του "Λεπλεμπιτζή Χορ-Χορ Αγά" από το έξωθι του θεάτρου κείμενον καφενείον. Μετά τας πρώτας όμως αρμονίας που εξετέλεσεν η ορχήστρα, ενθουσιάσθη τόσον πολύ ώστε "παρήτησε φλιτζάνια και ποτήρια, τρόπον τινά θυμωδώς, και κατηυθύνθη διά της ευθυτέρας προς το θέατρον". [...] Εν τέλει ο Σκυλίτσης επετίθετο κατά του Ωδείου, το οποίον δεν ηδυνήθη να δημιουργήση καλλιτέχνας της περιωπής των Αρμενίων αοιδών. [...] Ο αρμενικός θίασος αναχωρήσας από τας Αθήνας μετέβη εις τα Πάτρας, όπου έδωσε σειράν παραστάσεων, επανήλθε δε πάλιν εις την πρωτεύουσαν τον Αύγουστον του 1889 και έδωσε μερικάς παραστάσεις εις το θέατρον "Ευτέρπη", υπό αυστηράν όμως εχεμύθειαν την φοράν αυτήν, καίτοι το πρόσωπον της Συρανούς υπεδύετο η Φορτουνέ, μία από τας νύμφας του παρά τον Ιλισσόν Άντρου [...] Τον "Λεμπλεμπιτζήν Χορ-Χορ Αγάν" εξετέλεσε την 27 Απριλίου 1890 και θίασος Νάνων, ο οποίος επεσκέφθη τότε τας Αθήνας και έδωσε σειράν παραστάσεων εις το θέατρον "Άϊφελ" με διευθυντήν της ορχήστρας τον Τούρκον μουσικοδιδάσκαλον Αλή-Χαμίτ (Συναδινός, 1919: 224-230).
Ο «Λεμπλεμπιτζής Χορχόρ Αγάς» ενθουσίασε το ελληνικό κοινό, μεταφράστηκε στα ελληνικά και παίχτηκε πολλές φορές, κυρίως από αρμενικούς, τουρκικούς, αρμενοτουρκικούς και ελληνικούς θιάσους. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα διαθέσιμα στοιχεία (βλ. Σκανδάλη, 2022: 313-326), έως το 1915 καταγράφονται σε ελληνικές πηγές τριανταμία παραστάσεις εντός και εκτός ελληνικής επικράτειας, ενώ στο διάστημα 1915-1934 πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα τριαντατέσσερις παραστάσεις (βλ. ενδεικτικά εδώ και εδώ). Η επίδρασή του στην ανάπτυξη του κωμειδυλλίου και της ελληνικής οπερέτας υπήρξε καταλυτική, ενώ μελωδίες και τραγούδια του επηρέασαν και συνθέτες του ρεμπέτικου. Όπως σημειώνει ο Γιώργος Λεωτσάκος (βλ. Γιώργος Λεωτσάκος, «Αρμενία: Οδοιπορικό Δίπτυχο. ΙΙ: απαραιτήτως μουσικό!») αποτέλεσε «αναπόσπαστο κομμάτι της νεότερης ελληνικής μουσικής ιστορίας».
Ενδεικτικές της επιρροής είναι οι ηχογραφήσεις που πραγματοποίησαν Έλληνες μουσικοί (στην τουρκική και στην ελληνική γλώσσα) την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, αλλά και αργότερα. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται:
- “Leblebidji Horhor I a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902a - X 58590/1)
- “Leblebidji Horhor II a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902b - X 58590/2)
- “Leblebidji Horhor III a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902c - X 58590/3)
- “Leblebidji Horhor IV a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902d - X 58590/4)
- “Leblebidji”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], πιθανόν Θεσσαλονίκη, 1909 (Odeon XSC 74 - X 54740)
- «Μπαχάρ Γκελντί», Λευτέρης Μενεμενλής, Σμύρνη, 7 Ιουνίου 1912 (Favorite 7071-t - 1-55053 & Columbia USA E-6127)
- «Σ' αγαπώ, σε ποθώ», Τέτος Δημητριάδης, Κάμντεν, Νέα Υερσέη, 11 Φεβρουαρίου 1925 (Victor BVE 33739 - 79076)
- «Σ' αγαπώ», Γιώργος Σαβαρής, Τζον Μηλιάρης, Λουσιέν, Αθήνα, 1927 (Columbia UK 20181 - 8092)
- «Ήλθε πίσω η άνοιξις», Γιώργος Σαβαρής, Τζον Μηλιάρης, Λουσιέν, Αθήνα, 1927 (Columbia UK 20183 - 8093)
- «Τα παλικάρια του Κιόρογλου», Γιώργος Σαβαρής, Τζον Μηλιάρης, Λουσιέν, Αθήνα, 1928 (Columbia UK 20216 - 8208)
- «Χορχόρ-Αγάς», Αντώνης Νταλγκάς, Αθήνα, Ιούνιος 1928 (HMV BF 1848 - AO 259)
- «Ο Αρμένης», Κυριάκος Μαυρέας, Αθήνα, 1929 (Columbia UK W 20465 - 8339)
Θα πρέπει, επιπλέον, να σημειώσουμε και τις διασκευές ορισμένων εκ των πιο δημοφιλών μουσικών σκοπών του έργου, όπως για παράδειγμα η περίπτωση της ηχογράφησης «Ο καφές», από τους Γιώργο Σαβαρή, Τζον Μηλιάρη και Λουκιανό Μηλιάρη, υπό την διεύθυνση του πιανίστα Σώσου Ιωαννίδη. Η ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 1927 και στην ετικέτα του δίσκου διαβάζουμε (το εξωτικό) «τραγούδι ανατολίτικο» (Columbia 20048 - 8046). Επικοινωνεί, δε, με το τραγούδι “Çıtkırıldım”, που το συναντάμε στον «Χορχόρ Αγά».
Επίσης, ορισμένοι από τους σκοπούς του έργου φαίνεται πως είναι γνωστοί και στο νησί της Λέσβου, με το χωριό της Αγιάσου να πρωταγωνιστεί στις οικειοποιήσεις. Αφενός, μαρτυρούνται παραστάσεις του έργου στην πόλη της Μυτιλήνης τουλάχιστον από το 1934, όταν – όπως αποδελτιώνει το «Αναγνωστήριο Αγιάσου» — η τοπική εφημερίδα Το Φως, στις 12/3/1934, αναγγέλλει: «Τουρκική Οπερέττα: Μεταφέρει από απόψε τας παραστάσεις της στο “Πάνθεον”. Θα παίξη την αθάνατη τουρκική οπερέττα, τον Λεπλεμπετζή “ΧΟΡ - ΧΟΡ ΑΓΑ”. Ο θίασος προσκληθείς αναχωρεί αύριον εις Αθήνας». Αφετέρου, ο Νίκος Διονυσόπουλος ηχογραφεί μουσικούς στην Αγιάσο το 1989, οι οποίοι εκτελούν το κομμάτι με τίτλο «Χορ Χορ Αγάς», το οποίο και συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση «Λέσβος Αιολίς - Τραγούδια και Χοροί της Λέσβου» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ΠΕΚ 9-10, 1997). Στην εν λόγω ηχογράφηση, ακούγονται με την σειρά τα εξής μουσικά θέματα, τα οποία προέρχονται από τραγούδια του «Χορ Χορ Αγά»: Çıtkırıldım - Biz Köroğlu yavrusuyuz korkmayız ή Köroğlu - Çıtkırıldım.
Αποσπάσματα από την οπερέτα, σε μεταγραφή για πιάνο από τον J. Assadour, εκδόθηκαν σε παρτιτούρα στη Θεσσαλονίκη από τον μουσικό οίκο S. Paulman και από τον Sam Yoel.
Αναφορικά με τις μη ελληνικού ενδιαφέροντος ηχογραφήσεις θα πρέπει να σημειώσουμε τα εξής:
Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Alan Kelly, το 1905 πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη οι ηχογραφήσεις “Leblebidge” (144s - Z-0100000), από τη Musique du Gramophone, και “I Leblebdji khorkhoro” (482r - X-100017) και “II Leblebdji khorkhoro” (483r - X-100018), από τη La Musique du Gramophone (Turkish). Tο 1906 η Orchestra Gramophone πραγματοποίησε τις ηχογραφήσεις “Quadrille Leblebidji, figs 1-2-3” (1642r - 2-10333 2-10598 X-100091) και “Quadrille Leblebidji, figs 4-5“ (1643r - 2-10334 2-10599 X-100092).
Τον Μάρτιο του 1909 ο Ovanes (Ovannes) Efendi ηχογράφησε στη Σμύρνη το "Bahar Yaldi Leblebedji" (Gramophone 12797b - 6-12847) και τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς στη Θεσσαλονίκη η MUSIQUE DE L‘ECOLE DES ARTS ET METIERS, SALONIQUE πραγματοποίησε την ηχογράφηση με τίτλο “Leblebedje Horhor Aga“ (Gramophone 13493b - 2-10245).
Γύρω στα 1911 η ορχήστρα Orfeon θα ηχογραφήσει στην Κωνσταντινούπολη αποσπάσματα της οπερέτας για την ομώνυμη δισκογραφική εταιρεία (βλ. εδώ και την παρούσα ηχογράφηση).
Καταγράφονται, επίσης, τρεις ηχογραφήσεις στη Favorite, τον Φεβρουάριο του 1911 στην Κωνσταντινούπολη, από τον Küçük Benliyan Efendi, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνεται και ο “Köroğlu” (4418-t - 1-55241).
Εντοπίζονται, ακόμα, πέντε ηχογραφήσεις τραγουδιών της οπερέτας από τον Αρμένιο τραγουδιστή Ovan(n)es Effendi, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν το 1912 στη Σμύρνη για λογαριασμό της Favorite. Μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν τα τραγούδια “Souz souz” (7072-t - 1-55054), “Bahar Geldi” (7071-t - 1-55053) και “Biz Köroğlu Yavrusuyuz Korkmayız” (1-55045). Τέλος, σημειώνουμε μία αχρονολόγητη ηχογράφηση στη Favorite από την Ertuğrul Yatı Orkestrası υπό τη διεύθυνση του Mr. Lange (Leblebici [Milli Marş], 1-51228).
Τη δεκαετία του 1910 η Pathé πραγματοποίησε, πιθανώς στη Μόσχα, δύο αρμενόφωνες ηχογραφήσεις οι οποίες βασίζονται στο σκοπό του τραγουδιού “Bahar Geldi”. Πρόκειται για το “Dzmern ancav” (Дзмернъ анцавъ, Ο χειμώνας τελείωσε) με την Altungos Davidova (Pathé 52862 G.R. - 25148) και το “Cmern Ancav” (Дзмернъ анцавъ, Ο χειμώνας τελείωσε) με χορωδία υπό τη διεύθυνση του Makar Vardikân (Pathé 55563 G.R. - 25128).
Καταγράφονται, τέλος, δύο ηχογραφήσεις με τίτλο "Leblebiji Hor Hor Agha" τις οποίες πραγματοποίησαν μεταξύ 1922-1926 στη Νέα Υόρκη οι Torcom Bézazian και Edna White για τη Sohag (14A & 14B). Η μία από τις δύο ηχογραφήσεις περιλαμβάνει ένα ντουέτο από την οπερέτα (βλ. εδώ).
Ορισμένοι σκοποί του έργου φαίνεται πως πέρασαν και στα ρεπερτόρια των Ανατολικών Ασκενάζι Εβραίων. Το 1902, ο εκδοτικός οίκος της Νέας Υόρκης, Hebrew Publishing Company, τυπώνει το βιβλίο με τίτλο The European Jewish Wedding (Di originele yidishe khasene). Η έκδοση, που βρίσκεται ψηφιοποιημένη στην Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου στην Αμερική, περιέχει καταγραφές του Herman Shapiro, παραδοσιακών μελωδιών του γάμου από το Yiddish/Klezmer ρεπερτόριο. Η καταγραφή αριθμός 2 στη σελίδα 1 και με τίτλο “Zmiros” εντοπίζεται στον «Χορ Χορ». Συγκεκριμένα, πρόκειται για το τραγούδι με τίτλο “Çıtkırıldım”, το οποίο θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Εύθραυστο» (βλ. εδώ, εδώ, εδώ και εδώ για την εμφάνιση του τραγουδιού και στην ελληνική δισκογραφία). Ο σκοπός εντοπίζεται και στην εβραϊκή δισκογραφία της Αμερικής. Στις 10 Μαΐου του 1923, στη Νέα Υόρκη, ο διάσημος Naftule Brandwein και η ορχήστρα του ηχογραφούν ένα ποτ-πουρί με τον τίτλο “Turkische Yalle Vey Uve-Tanz (Turkish Dance)” (Victor B-27892 - 73895-A). Μετά το 1’ 38’’, ακούγεται ο εν λόγω σκοπός. Αξιοσημείωτο είναι πως στην άλλη πλευρά του δίσκου βρίσκεται το περίφημο “Heiser Bulgar” (Victor B-27889 - 73895-B), το οποίο επίσης εμφανίζεται στην ελληνική δισκογραφία ως «Χασάπικο σερβικό», αργότερα ως «Μακεδών» και, εντέλει, ως το διάσημο από την ταινία «Ρεμπέτικο» «Της Αμύνης τα παιδιά».
Ο εν λόγω σκοπός, το “Çıtkırıldım”, εντοπίζεται και στην σερβική δισκογραφία. Συγκεκριμένα, έχουν εντοπιστεί (με την ευγενική υπόδειξη του Nikola Zekić) δύο ιστορικές ηχογραφήσεις: Η πρώτη προέρχεται από έναν κατάλογο της Pathé, μάλλον του 1910, όπου εμφανίζεται η υψίφωνος Cipora Papić να τραγουδάει το κομμάτι με τίτλο “Керемеле” (16938). Η δεύτερη ηχογράφηση, με τον τίτλο “Keremejle”, πραγματοποιήθηκε από την ηθοποιό και τραγουδίστρια Draga Spasić για την Homocord, μάλλον το 1928-1929 (Se 4-038, TM31237). Ο ήχος αυτής της καταγραφής ταυτίζεται με τον μουσικό σκοπό που μας ενδιαφέρει, ο οποίος συνέχισε και αργότερα να είναι παρόν στο σερβικό ρεπερτόριο, με τίτλους όπως “Keremejle, Keremejli, Керемејли, Керемеле” (βλ. για παράδειγμα εδώ και εδώ).
Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων του Alan Kelly, τον Σεπτέμβριο του 1909 πραγματοποιήθηκε η εξής ηχογράφηση στην Σόφια της Βουλγαρίας: “Ne plach mayko ne zhali k stanakh komita” (Gramola 13691b - 10-12605). Τραγουδάει ο Marko Ivanov και πρόκειται για το τραγούδι “Biz Köroğlu Yavrusuyuz, Korkmayız” από τον «Χορ χορ Αγά».
Αξιοσημείωτη είναι η μεταφορά-διασκευή της οπερέτας για τον κινηματογράφο, ακολουθώντας μια πρακτική που καθιερώθηκε για εξαιρετικά δημοφιλή έργα: Το 1916, με πρωτοβουλία του Sigmund Weinberg και σε συνεργασία με τον Fuat Uzkinay, ξεκίνησαν τα γυρίσματα κινηματογραφικής ταινίας με τον τίτλο “Leblebici Horhor”, τα οποία διεκόπησαν λόγω θανάτου ενός εκ των πρωταγωνιστών. Το 1923 ο σκηνοθέτης Muhsin Ertuğrul ολοκλήρωσε τη μικρού μήκους βουβή ταινία “Leblebici Horhor”. Το 1934 ο ίδιος σκηνοθέτης, με τη συμμετοχή στο σενάριο του Nazim Hikmet, γύρισε την ταινία “Leblebici horhor Ağa”, η οποία συμμετείχε στο Β΄ Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας, που πραγματοποιήθηκε το 1934, αποσπώντας τιμητική διάκριση.
Σχετικά με την κινηματογραφική μεταφορά της οπερέτας, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και όσα αναφέρει η Γεωργία Κονδύλη (2014): «Εκτός από θεατρική δραστηριότητα ο θίασος Παπαϊωάννου εμφανίζει και κινηματογραφική: στα 1911 αναφέρεται ότι στον κινηματογράφο “Πατέ” της Σμύρνης παρουσιάζεται ως ταινία η οπερέτα Χορ Χορ Αγάς στην οποία δανείζουν την φωνή τους στα διάφορα πρόσωπα του έργου οι ηθοποιοί του θιάσου (Αμάλθεια 1911d). Ο Σολομωνίδης (1954: 197) επιβεβαιώνει ότι έγινε στο θίασο πρόταση από την εταιρεία Πατέ να παίξει ελληνικά και τουρκικά έργα για τον κινηματογράφο. Έτσι, το πρώτο έργο που επιλέχτηκε ήταν Ο Χορ χορ Αγάς. Η κινηματογράφηση πραγματοποιήθηκε σε μια τοποθεσία κοντά στο Μπουτζά».
Η παραπάνω πληροφορία επιβεβαιώνεται και από τη γαλλική εφημερίδα La Liberté της Κωνσταντινούπολης (13/11/1911, σελ. 3). Σύμφωνα με το σχετικό δημοσίευμα, η ταινία, με τον θίασο Παπαϊωάννου, προβλήθηκε τον Νοέμβριο του 1911 στο Amphitheatre des Petits Champs της Κωνσταντινούπολης.
Το 1943, κατά την περίοδο που η Αρμενία αποτελούσε Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία και τμήμα της ΕΣΣΔ, παρουσιάστηκε στο Gledališče glasbene komedije, Hakob Paronyan (Θέατρο Μουσικής Κωμωδίας Hakob Paronyan) του Ερεβάν, μία «εξαρμενισμένη» εκδοχή της οπερέτας (δες εδώ), με τον τίτλο “Կարինե” (Каринэ ή Karine ή Garine) και νέο λιμπρέτο στην αρμενική γλώσσα. Τη σκηνοθεσία των παραστάσεων ανέλαβε ο Tatevos Saryan, την επανενορχήστρωση και τη διεύθυνση ορχήστρας ο Anoushavan Ter-Ghevondyan.
Από αυτή την εκδοχή της οπερέτας προέρχεται η ηχογράφηση “Ария Леблебиджи” (Aprelevka Plant 12193 - 12193), η οποία πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα το 1944 από τον Шара Тальян (Shara Talyan) και την All-Union Radio Committee Symphonic Orchestra υπό τη διεύθυνση του А. А. Грана (Alexander Gran). Πρόκειται για διασκευή με αρμενικούς στίχους του τραγουδιού “Biz Köroğlu Yavrusuyuz, Korkmayız”. Με τα μέχρι τώρα διαθέσιμα στοιχεία, καταγράφονται ακόμα τρεις ηχογραφήσεις από την οπερέτα “Karine” κατά την σοβιετική περίοδο:
- “Романс Каринэ из ком. оп. Каринэ”, А. Даниэлян; орк. п/у А.Шахгельдян, ΕΣΣΔ, 1945 (Грампластрест 13047)
- “Мелодия из оп-ты Каринэ”, Орк. п/у Г.Столярова, ΕΣΣΔ, 1951 (Грампластрест 20340)
- “Мелодия из оп-ты Каринэ (оконч.)", Орк. п/у Г.Столярова, ΕΣΣΔ, 1951 (Грампластрест 20341)
Στην Εθνική Όπερα του Ερεβάν θα παρουσιαστεί το 1951 ως κωμική όπερα σε διασκευή του Artemi Ayvazyan καθώς και το 1988 σε μία νέα διασκευή από τους Tigran Levonian και Ghazaros Sarian.
Η αρμενική εκδοχή της οπερέτας μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο στην ταινία “Каринэ” (Karine), η οποία ξεκίνησε τις προβολές στις κινηματογραφικές αίθουσες του Ερεβάν τον Μάρτιο του 1969 (δες την ταινία εδώ).
Στις 11 Μαΐου του 2010, 135 χρόνια μετά την πρώτη παρουσίασή της στην Κωνσταντινούπολη, έκανε πρεμιέρα στο Théâtre de Saint-Maur του Παρισιού διασκευή της οπερέτας στη γαλλική γλώσσα από τον Gérald Papasian με τον τίτλο “Gariné” (δες εδώ).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
Οι μεταρρυθμίσεις που εισάγει η Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1839 έως το 1876 με το επονομαζόμενο “Tanzimat” αναδιαμορφώνουν το τοπίο σε ποικίλες πτυχές της κοινωνικής πραγματικότητας. Γενικότερα, ο ευρύτερος 19ος αιώνας αποτελεί κομβικό χρονικό σημείο για την πορεία της Αυτοκρατορίας, κατά τη διάρκεια του οποίου ο Σουλτάνος και η Διοίκηση κοιτούν προς την Ευρώπη και εισάγουν αλλαγές στους θεσμούς. Όσον αφορά στα μουσικά, αναμφίβολα η διάλυση της στρατιωτικής ορχήστρας των γενιτσάρων που έλαβε χώρα το 1826, αλλά και ο διορισμός του Giuseppe Donizetti ως Istruttore Generale της Αυλής το 1828, αποτελούν δείγματα της αποφασιστικότητας για αλλαγή (βλ. και Κοκκώνης 2017b: 133).
Εντός αυτού του πλαισίου γεννιέται στην Κωνσταντινούπολη ο Αρμένης Dikran Tchouhadjian (Տիգրան Չուխաճեան, Beyoğlu, Κωνσταντινούπολη, 1837 – Σμύρνη, 11 Μαρτίου 1898), που μέλει να συνθέσει ένα έργο-ορόσημο για τα οθωμανικά (και ευρύτερα για τα «ανατολικά») δεδομένα. Πρόκειται για το περίφημο τρίπρακτο μουσικό-θεατρικό “Leblebici Horhor Ağa” (Χορ-χορ αγάς, στραγαλοπώλης), σε λιμπρέτο στα οθωμανικά τουρκικά του επίσης Αρμένιου Takvor Nalyan (Hasköy, Κωνσταντινούπολη, 1843-1876).
Η παρούσα ηχογράφηση περιλαμβάνει ορχηστρική εκτέλεση του τραγουδιού “Bahar geldi”, το οποίο θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Ήρθε η Άνοιξη».
Η δημοφιλία που θα αποκτήσει η εν λόγω παράσταση, και φυσικά και η μουσική της, είναι άνευ προηγουμένου, και θα επηρεάσει λόγιους και λαϊκούς μουσικούς, τόσο εντός της Αυτοκρατορίας όσο και εκτός. Η μουσική του έργου επικοινωνεί ξεκάθαρα με τις δυναμικές ευρωπαϊκές παραδόσεις του μουσικού θεάτρου, οι οποίες βρίσκονται σε μόνιμη εξέλιξη. Προέρχονται, δε, από την Γαλλία, την Αυστρία, την Ιταλία και την Γερμανία, από την εποχή του Μπαρόκ και της opera seria, μέχρι τις σύγχρονες εκδοχές της οπερέτας. Ακούγοντας τον «Χορ Χορ», κάποιος και κάποια αντιλαμβάνεται πως ο Tchouhadjian, ο οποίος σημειωτέον σπούδασε και στην Ευρώπη, συνομιλεί με την “Die Entführung aus dem Serail” και τον “Don Giovanni” του Wolfgang Amadeus Mozart, τον “Don Pasquale” του Gaetano Donizzeti, αλλά και με το αυστριακό βαλς και το γερμανικό Singspiel. Γι’ αυτό, ίσως, στην σχετική βιβλιογραφία ο «Χορ Χορ» καλείται πότε μιούζικαλ και οπερέτα, και πότε όπερα ή όπερα μπούφα. Εντός, βέβαια, αυτού του αισθητικού οικοδομήματος εντάσσονται και τα, αυτοεξωτικά πολλές φορές, ανατολικότροπα μοτίβα, ακολουθώντας πιστά τις επιταγές των εθνικών σχολών της Ευρώπης.
Το έργο φαίνεται πως παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο French Theatre (Le Palais de Cristal) της Κωνσταντινούπολης τον Νοέμβριο του 1875 από την "Ottoman Opera Troupe" (Οθωμανική Θεατρική Ομάδα Όπερας). Στην λονδρέζικη εφημερίδα The Musical World, όμως, στο φύλλο της 2ας Οκτωβρίου του 1875, διαβάζουμε ότι «Μια άλλη τουρκική κωμική όπερα, σε σύνθεση του M. Tchohadjian και με τίτλο Leblebidji Khorkor, Χορχορ, ο Πωλητής Στραγαλιών, θα παιχτεί κατά την διάρκεια του ερχόμενου Ραμαζανιού στο Guedik Pasha Theatre στην Κωνσταντινούπολη».
Επίσης, το 1889 δημοσιεύεται στην Νέα Υόρκη η “Appletons’ Annual Cyclopaedia and Register of Important Events of the Year 1886”. Στο βιβλίο αυτό, στην σελίδα 599, διαβάζουμε:
«1876-Από περιέργεια, πρέπει να αναφέρουμε την παράσταση μιας τούρκικης οπερέτας, “Λεμπλεμπιτζής Χορχόρ Αγάς”, από τον ιμπρεσάριο του θιάσου Τσοχατζιάν, στην Κωνσταντινούπολη. Η μουσική, αν και μέχρι ένα βαθμό χτισμένη επάνω σε τουρκικά μοτίβα, ακολουθεί πλήρως τα ιταλικά μοντέλα, με το σκηνικό να τοποθετείται στην εποχή των Γενιτσάρων∙ προτιμήθηκε η επίδειξη πολυτελών κοστουμιών με σκοπό να προσελκυσθεί ένα κοινό που προτιμάει περισσότερο το θέαμα παρά την σχολαστικότητα στα μουσικά του γούστα».
Ο «Λεμπλεμπιτζής Χορχόρ Αγάς», στη μακρά διαδρομή του που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, γνώρισε τεράστια επιτυχία και απήχηση∙ ανέβηκε σε θεατρικές σκηνές αναρίθμητων πόλεων, ανάμεσά τους το Κάιρο, η Βιέννη, η Σμύρνη, το Λονδίνο, το Παρίσι, το Ερεβάν, η Βενετία, το Μπακού, η Νέα Υόρκη, η Πασαντίνα κ.ά., αλλά και στη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τη Γερμανία, τη Ρωσία κ.ά., και αποτέλεσε το πιο διαδεδομένο και δημοφιλές μουσικό έργο που γράφτηκε στα τουρκικά. (Δες εδώ την τηλεοπτική μεταφορά της οπερέτας, παραγωγής του 1975, από την Istanbul Devlet Opera ve Balesi [Κρατική Όπερα και Μπαλέτο Κωνσταντινούπολης]).
Το καλοκαίρι του 1883, από τις 11 Ιουλίου μέχρι τις 13 Σεπτεμβρίου, η «Αρμενική Θεατρική Ομάδα της Τουρκικής Οπερέτας», υπό την καθοδήγηση του ηθοποιού, τραγουδιστή, ιμπρεσάριου και θιασάρχη Séropé Benglian (Serovpe Bengliyan, Beyoğlu, Κωνσταντινούπολη, 1835 - Αλεξάνδρεια, 1900), θα παρουσιάσει την οπερέτα, μαζί με άλλα έργα του ίδιου συνθέτη, στο θέατρο του Φαλήρου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κείμενο που αφιερώνει σε αυτές τις παραστάσεις ο Θεόδωρος Συναδινός, στο βιβλίο του Ιστορία της νεοελληνικής μουσικής, 1824-1919, το οποίο εκδόθηκε το 1919:
[...] άφιξις αρμενικής οπερέττας κατά τον Ιούλιον του 1883 γίνεται αφορμή ζωηρών συζητήσεων εις τον τύπον και ζωηροτέρας μουσικής κινήσεως. Ο αρμενικός θίασος διετέλει υπό την διεύθυνσιν του Μεσκιλιάν, απετελείτο δε εκ τριάκοντα προσώπων. [...] Ο αρμενικός θίασος έκαμεν έναρξιν των παραστάσεών του την 11ην Ιουλίου εις το θέατρον του Φαλήρου με τον "Λεπλεμπιτζήν Χορ-Χορ Αγάν", τρίπρακτον οπερέτταν εις τουρκικήν γλώσσαν, του Αρμενίου μουσουργού Διχράν Τσοχατζιάν. [...] "Μασκώτ - Κώδωνες Κερατουπόλεως - Λίνδα - Τροβατόρε - Μανέδες και σαρκιά" - έγραφε μία εφημερίς - ανακατεύσατε πάντα συνδέοντες ταύτα με δύο ή τρία θέματα πρωτότυπα ή μάλλον εκ μελοδραμάτων, τα οποία αγνοείτε και ιδού το μελόδραμα. [...] "Κρίνοντες εκ των υστέρων-έγραφε-πειθόμεθα ότι ο Διχράν Τσοχατζιάν δεν είνε τις αδέξιος μουσουργός, περιορισθείς εν πολλοίς εις το να συρράψη κατ' εκλογήν διάφορα εκ των γαλλικών πρωτίστως και των ιταλικών μελοδραμάτων ασμάτια, αλλ' έχει και φιλοκαλίαν, κατά την τεχνικήν της λέξεως σημασίαν, και ευστοχίαν περί την εύρεσιν παθητικών και χαριεστάτων μελωδιών, διότι δεν πρέπει να παραδεχθώμεν πάλιν ότι συνέδεσε μόνον και ουχί συνέθεσε μουσικά τεμάχια. Μακροσκελή κριτικήν περί του αρμενικού θιάσου αφιέρωσε και ο Ι. Ισιδωρίδης Σκυλίτσης, ο οποίος κακώς προκατειλημμένος διά την αρμενικήν οπερέτταν, επροτίμησε να παρακολουθήση την εκτέλεσιν του "Λεπλεμπιτζή Χορ-Χορ Αγά" από το έξωθι του θεάτρου κείμενον καφενείον. Μετά τας πρώτας όμως αρμονίας που εξετέλεσεν η ορχήστρα, ενθουσιάσθη τόσον πολύ ώστε "παρήτησε φλιτζάνια και ποτήρια, τρόπον τινά θυμωδώς, και κατηυθύνθη διά της ευθυτέρας προς το θέατρον". [...] Εν τέλει ο Σκυλίτσης επετίθετο κατά του Ωδείου, το οποίον δεν ηδυνήθη να δημιουργήση καλλιτέχνας της περιωπής των Αρμενίων αοιδών. [...] Ο αρμενικός θίασος αναχωρήσας από τας Αθήνας μετέβη εις τα Πάτρας, όπου έδωσε σειράν παραστάσεων, επανήλθε δε πάλιν εις την πρωτεύουσαν τον Αύγουστον του 1889 και έδωσε μερικάς παραστάσεις εις το θέατρον "Ευτέρπη", υπό αυστηράν όμως εχεμύθειαν την φοράν αυτήν, καίτοι το πρόσωπον της Συρανούς υπεδύετο η Φορτουνέ, μία από τας νύμφας του παρά τον Ιλισσόν Άντρου [...] Τον "Λεμπλεμπιτζήν Χορ-Χορ Αγάν" εξετέλεσε την 27 Απριλίου 1890 και θίασος Νάνων, ο οποίος επεσκέφθη τότε τας Αθήνας και έδωσε σειράν παραστάσεων εις το θέατρον "Άϊφελ" με διευθυντήν της ορχήστρας τον Τούρκον μουσικοδιδάσκαλον Αλή-Χαμίτ (Συναδινός, 1919: 224-230).
Ο «Λεμπλεμπιτζής Χορχόρ Αγάς» ενθουσίασε το ελληνικό κοινό, μεταφράστηκε στα ελληνικά και παίχτηκε πολλές φορές, κυρίως από αρμενικούς, τουρκικούς, αρμενοτουρκικούς και ελληνικούς θιάσους. Σύμφωνα με τα μέχρι τώρα διαθέσιμα στοιχεία (βλ. Σκανδάλη, 2022: 313-326), έως το 1915 καταγράφονται σε ελληνικές πηγές τριανταμία παραστάσεις εντός και εκτός ελληνικής επικράτειας, ενώ στο διάστημα 1915-1934 πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα τριαντατέσσερις παραστάσεις (βλ. ενδεικτικά εδώ και εδώ). Η επίδρασή του στην ανάπτυξη του κωμειδυλλίου και της ελληνικής οπερέτας υπήρξε καταλυτική, ενώ μελωδίες και τραγούδια του επηρέασαν και συνθέτες του ρεμπέτικου. Όπως σημειώνει ο Γιώργος Λεωτσάκος (βλ. Γιώργος Λεωτσάκος, «Αρμενία: Οδοιπορικό Δίπτυχο. ΙΙ: απαραιτήτως μουσικό!») αποτέλεσε «αναπόσπαστο κομμάτι της νεότερης ελληνικής μουσικής ιστορίας».
Ενδεικτικές της επιρροής είναι οι ηχογραφήσεις που πραγματοποίησαν Έλληνες μουσικοί (στην τουρκική και στην ελληνική γλώσσα) την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, αλλά και αργότερα. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται:
- “Leblebidji Horhor I a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902a - X 58590/1)
- “Leblebidji Horhor II a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902b - X 58590/2)
- “Leblebidji Horhor III a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902c - X 58590/3)
- “Leblebidji Horhor IV a”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], Κωνσταντινούπολη, 1908 (Odeon xC 1902d - X 58590/4)
- “Leblebidji”, Estudiantina Smyrniote [Σμυρναϊκή Εστουδιαντίνα], πιθανόν Θεσσαλονίκη, 1909 (Odeon XSC 74 - X 54740)
- «Μπαχάρ Γκελντί», Λευτέρης Μενεμενλής, Σμύρνη, 7 Ιουνίου 1912 (Favorite 7071-t - 1-55053 & Columbia USA E-6127)
- «Σ' αγαπώ, σε ποθώ», Τέτος Δημητριάδης, Κάμντεν, Νέα Υερσέη, 11 Φεβρουαρίου 1925 (Victor BVE 33739 - 79076)
- «Σ' αγαπώ», Γιώργος Σαβαρής, Τζον Μηλιάρης, Λουσιέν, Αθήνα, 1927 (Columbia UK 20181 - 8092)
- «Ήλθε πίσω η άνοιξις», Γιώργος Σαβαρής, Τζον Μηλιάρης, Λουσιέν, Αθήνα, 1927 (Columbia UK 20183 - 8093)
- «Τα παλικάρια του Κιόρογλου», Γιώργος Σαβαρής, Τζον Μηλιάρης, Λουσιέν, Αθήνα, 1928 (Columbia UK 20216 - 8208)
- «Χορχόρ-Αγάς», Αντώνης Νταλγκάς, Αθήνα, Ιούνιος 1928 (HMV BF 1848 - AO 259)
- «Ο Αρμένης», Κυριάκος Μαυρέας, Αθήνα, 1929 (Columbia UK W 20465 - 8339)
Θα πρέπει, επιπλέον, να σημειώσουμε και τις διασκευές ορισμένων εκ των πιο δημοφιλών μουσικών σκοπών του έργου, όπως για παράδειγμα η περίπτωση της ηχογράφησης «Ο καφές», από τους Γιώργο Σαβαρή, Τζον Μηλιάρη και Λουκιανό Μηλιάρη, υπό την διεύθυνση του πιανίστα Σώσου Ιωαννίδη. Η ηχογράφηση πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το 1927 και στην ετικέτα του δίσκου διαβάζουμε (το εξωτικό) «τραγούδι ανατολίτικο» (Columbia 20048 - 8046). Επικοινωνεί, δε, με το τραγούδι “Çıtkırıldım”, που το συναντάμε στον «Χορχόρ Αγά».
Επίσης, ορισμένοι από τους σκοπούς του έργου φαίνεται πως είναι γνωστοί και στο νησί της Λέσβου, με το χωριό της Αγιάσου να πρωταγωνιστεί στις οικειοποιήσεις. Αφενός, μαρτυρούνται παραστάσεις του έργου στην πόλη της Μυτιλήνης τουλάχιστον από το 1934, όταν – όπως αποδελτιώνει το «Αναγνωστήριο Αγιάσου» — η τοπική εφημερίδα Το Φως, στις 12/3/1934, αναγγέλλει: «Τουρκική Οπερέττα: Μεταφέρει από απόψε τας παραστάσεις της στο “Πάνθεον”. Θα παίξη την αθάνατη τουρκική οπερέττα, τον Λεπλεμπετζή “ΧΟΡ - ΧΟΡ ΑΓΑ”. Ο θίασος προσκληθείς αναχωρεί αύριον εις Αθήνας». Αφετέρου, ο Νίκος Διονυσόπουλος ηχογραφεί μουσικούς στην Αγιάσο το 1989, οι οποίοι εκτελούν το κομμάτι με τίτλο «Χορ Χορ Αγάς», το οποίο και συμπεριλαμβάνεται στην έκδοση «Λέσβος Αιολίς - Τραγούδια και Χοροί της Λέσβου» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, ΠΕΚ 9-10, 1997). Στην εν λόγω ηχογράφηση, ακούγονται με την σειρά τα εξής μουσικά θέματα, τα οποία προέρχονται από τραγούδια του «Χορ Χορ Αγά»: Çıtkırıldım - Biz Köroğlu yavrusuyuz korkmayız ή Köroğlu - Çıtkırıldım.
Αποσπάσματα από την οπερέτα, σε μεταγραφή για πιάνο από τον J. Assadour, εκδόθηκαν σε παρτιτούρα στη Θεσσαλονίκη από τον μουσικό οίκο S. Paulman και από τον Sam Yoel.
Αναφορικά με τις μη ελληνικού ενδιαφέροντος ηχογραφήσεις θα πρέπει να σημειώσουμε τα εξής:
Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Alan Kelly, το 1905 πραγματοποιήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη οι ηχογραφήσεις “Leblebidge” (144s - Z-0100000), από τη Musique du Gramophone, και “I Leblebdji khorkhoro” (482r - X-100017) και “II Leblebdji khorkhoro” (483r - X-100018), από τη La Musique du Gramophone (Turkish). Tο 1906 η Orchestra Gramophone πραγματοποίησε τις ηχογραφήσεις “Quadrille Leblebidji, figs 1-2-3” (1642r - 2-10333 2-10598 X-100091) και “Quadrille Leblebidji, figs 4-5“ (1643r - 2-10334 2-10599 X-100092).
Τον Μάρτιο του 1909 ο Ovanes (Ovannes) Efendi ηχογράφησε στη Σμύρνη το "Bahar Yaldi Leblebedji" (Gramophone 12797b - 6-12847) και τον Ιούνιο της ίδιας χρονιάς στη Θεσσαλονίκη η MUSIQUE DE L‘ECOLE DES ARTS ET METIERS, SALONIQUE πραγματοποίησε την ηχογράφηση με τίτλο “Leblebedje Horhor Aga“ (Gramophone 13493b - 2-10245).
Γύρω στα 1911 η ορχήστρα Orfeon θα ηχογραφήσει στην Κωνσταντινούπολη αποσπάσματα της οπερέτας για την ομώνυμη δισκογραφική εταιρεία (βλ. εδώ και την παρούσα ηχογράφηση).
Καταγράφονται, επίσης, τρεις ηχογραφήσεις στη Favorite, τον Φεβρουάριο του 1911 στην Κωνσταντινούπολη, από τον Küçük Benliyan Efendi, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνεται και ο “Köroğlu” (4418-t - 1-55241).
Εντοπίζονται, ακόμα, πέντε ηχογραφήσεις τραγουδιών της οπερέτας από τον Αρμένιο τραγουδιστή Ovan(n)es Effendi, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν το 1912 στη Σμύρνη για λογαριασμό της Favorite. Μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν τα τραγούδια “Souz souz” (7072-t - 1-55054), “Bahar Geldi” (7071-t - 1-55053) και “Biz Köroğlu Yavrusuyuz Korkmayız” (1-55045). Τέλος, σημειώνουμε μία αχρονολόγητη ηχογράφηση στη Favorite από την Ertuğrul Yatı Orkestrası υπό τη διεύθυνση του Mr. Lange (Leblebici [Milli Marş], 1-51228).
Τη δεκαετία του 1910 η Pathé πραγματοποίησε, πιθανώς στη Μόσχα, δύο αρμενόφωνες ηχογραφήσεις οι οποίες βασίζονται στο σκοπό του τραγουδιού “Bahar Geldi”. Πρόκειται για το “Dzmern ancav” (Дзмернъ анцавъ, Ο χειμώνας τελείωσε) με την Altungos Davidova (Pathé 52862 G.R. - 25148) και το “Cmern Ancav” (Дзмернъ анцавъ, Ο χειμώνας τελείωσε) με χορωδία υπό τη διεύθυνση του Makar Vardikân (Pathé 55563 G.R. - 25128).
Καταγράφονται, τέλος, δύο ηχογραφήσεις με τίτλο "Leblebiji Hor Hor Agha" τις οποίες πραγματοποίησαν μεταξύ 1922-1926 στη Νέα Υόρκη οι Torcom Bézazian και Edna White για τη Sohag (14A & 14B). Η μία από τις δύο ηχογραφήσεις περιλαμβάνει ένα ντουέτο από την οπερέτα (βλ. εδώ).
Ορισμένοι σκοποί του έργου φαίνεται πως πέρασαν και στα ρεπερτόρια των Ανατολικών Ασκενάζι Εβραίων. Το 1902, ο εκδοτικός οίκος της Νέας Υόρκης, Hebrew Publishing Company, τυπώνει το βιβλίο με τίτλο The European Jewish Wedding (Di originele yidishe khasene). Η έκδοση, που βρίσκεται ψηφιοποιημένη στην Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου στην Αμερική, περιέχει καταγραφές του Herman Shapiro, παραδοσιακών μελωδιών του γάμου από το Yiddish/Klezmer ρεπερτόριο. Η καταγραφή αριθμός 2 στη σελίδα 1 και με τίτλο “Zmiros” εντοπίζεται στον «Χορ Χορ». Συγκεκριμένα, πρόκειται για το τραγούδι με τίτλο “Çıtkırıldım”, το οποίο θα μπορούσε να αποδοθεί ως «Εύθραυστο» (βλ. εδώ, εδώ, εδώ και εδώ για την εμφάνιση του τραγουδιού και στην ελληνική δισκογραφία). Ο σκοπός εντοπίζεται και στην εβραϊκή δισκογραφία της Αμερικής. Στις 10 Μαΐου του 1923, στη Νέα Υόρκη, ο διάσημος Naftule Brandwein και η ορχήστρα του ηχογραφούν ένα ποτ-πουρί με τον τίτλο “Turkische Yalle Vey Uve-Tanz (Turkish Dance)” (Victor B-27892 - 73895-A). Μετά το 1’ 38’’, ακούγεται ο εν λόγω σκοπός. Αξιοσημείωτο είναι πως στην άλλη πλευρά του δίσκου βρίσκεται το περίφημο “Heiser Bulgar” (Victor B-27889 - 73895-B), το οποίο επίσης εμφανίζεται στην ελληνική δισκογραφία ως «Χασάπικο σερβικό», αργότερα ως «Μακεδών» και, εντέλει, ως το διάσημο από την ταινία «Ρεμπέτικο» «Της Αμύνης τα παιδιά».
Ο εν λόγω σκοπός, το “Çıtkırıldım”, εντοπίζεται και στην σερβική δισκογραφία. Συγκεκριμένα, έχουν εντοπιστεί (με την ευγενική υπόδειξη του Nikola Zekić) δύο ιστορικές ηχογραφήσεις: Η πρώτη προέρχεται από έναν κατάλογο της Pathé, μάλλον του 1910, όπου εμφανίζεται η υψίφωνος Cipora Papić να τραγουδάει το κομμάτι με τίτλο “Керемеле” (16938). Η δεύτερη ηχογράφηση, με τον τίτλο “Keremejle”, πραγματοποιήθηκε από την ηθοποιό και τραγουδίστρια Draga Spasić για την Homocord, μάλλον το 1928-1929 (Se 4-038, TM31237). Ο ήχος αυτής της καταγραφής ταυτίζεται με τον μουσικό σκοπό που μας ενδιαφέρει, ο οποίος συνέχισε και αργότερα να είναι παρόν στο σερβικό ρεπερτόριο, με τίτλους όπως “Keremejle, Keremejli, Керемејли, Керемеле” (βλ. για παράδειγμα εδώ και εδώ).
Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων του Alan Kelly, τον Σεπτέμβριο του 1909 πραγματοποιήθηκε η εξής ηχογράφηση στην Σόφια της Βουλγαρίας: “Ne plach mayko ne zhali k stanakh komita” (Gramola 13691b - 10-12605). Τραγουδάει ο Marko Ivanov και πρόκειται για το τραγούδι “Biz Köroğlu Yavrusuyuz, Korkmayız” από τον «Χορ χορ Αγά».
Αξιοσημείωτη είναι η μεταφορά-διασκευή της οπερέτας για τον κινηματογράφο, ακολουθώντας μια πρακτική που καθιερώθηκε για εξαιρετικά δημοφιλή έργα: Το 1916, με πρωτοβουλία του Sigmund Weinberg και σε συνεργασία με τον Fuat Uzkinay, ξεκίνησαν τα γυρίσματα κινηματογραφικής ταινίας με τον τίτλο “Leblebici Horhor”, τα οποία διεκόπησαν λόγω θανάτου ενός εκ των πρωταγωνιστών. Το 1923 ο σκηνοθέτης Muhsin Ertuğrul ολοκλήρωσε τη μικρού μήκους βουβή ταινία “Leblebici Horhor”. Το 1934 ο ίδιος σκηνοθέτης, με τη συμμετοχή στο σενάριο του Nazim Hikmet, γύρισε την ταινία “Leblebici horhor Ağa”, η οποία συμμετείχε στο Β΄ Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας, που πραγματοποιήθηκε το 1934, αποσπώντας τιμητική διάκριση.
Σχετικά με την κινηματογραφική μεταφορά της οπερέτας, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και όσα αναφέρει η Γεωργία Κονδύλη (2014): «Εκτός από θεατρική δραστηριότητα ο θίασος Παπαϊωάννου εμφανίζει και κινηματογραφική: στα 1911 αναφέρεται ότι στον κινηματογράφο “Πατέ” της Σμύρνης παρουσιάζεται ως ταινία η οπερέτα Χορ Χορ Αγάς στην οποία δανείζουν την φωνή τους στα διάφορα πρόσωπα του έργου οι ηθοποιοί του θιάσου (Αμάλθεια 1911d). Ο Σολομωνίδης (1954: 197) επιβεβαιώνει ότι έγινε στο θίασο πρόταση από την εταιρεία Πατέ να παίξει ελληνικά και τουρκικά έργα για τον κινηματογράφο. Έτσι, το πρώτο έργο που επιλέχτηκε ήταν Ο Χορ χορ Αγάς. Η κινηματογράφηση πραγματοποιήθηκε σε μια τοποθεσία κοντά στο Μπουτζά».
Η παραπάνω πληροφορία επιβεβαιώνεται και από τη γαλλική εφημερίδα La Liberté της Κωνσταντινούπολης (13/11/1911, σελ. 3). Σύμφωνα με το σχετικό δημοσίευμα, η ταινία, με τον θίασο Παπαϊωάννου, προβλήθηκε τον Νοέμβριο του 1911 στο Amphitheatre des Petits Champs της Κωνσταντινούπολης.
Το 1943, κατά την περίοδο που η Αρμενία αποτελούσε Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία και τμήμα της ΕΣΣΔ, παρουσιάστηκε στο Gledališče glasbene komedije, Hakob Paronyan (Θέατρο Μουσικής Κωμωδίας Hakob Paronyan) του Ερεβάν, μία «εξαρμενισμένη» εκδοχή της οπερέτας (δες εδώ), με τον τίτλο “Կարինե” (Каринэ ή Karine ή Garine) και νέο λιμπρέτο στην αρμενική γλώσσα. Τη σκηνοθεσία των παραστάσεων ανέλαβε ο Tatevos Saryan, την επανενορχήστρωση και τη διεύθυνση ορχήστρας ο Anoushavan Ter-Ghevondyan.
Από αυτή την εκδοχή της οπερέτας προέρχεται η ηχογράφηση “Ария Леблебиджи” (Aprelevka Plant 12193 - 12193), η οποία πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα το 1944 από τον Шара Тальян (Shara Talyan) και την All-Union Radio Committee Symphonic Orchestra υπό τη διεύθυνση του А. А. Грана (Alexander Gran). Πρόκειται για διασκευή με αρμενικούς στίχους του τραγουδιού “Biz Köroğlu Yavrusuyuz, Korkmayız”. Με τα μέχρι τώρα διαθέσιμα στοιχεία, καταγράφονται ακόμα τρεις ηχογραφήσεις από την οπερέτα “Karine” κατά την σοβιετική περίοδο:
- “Романс Каринэ из ком. оп. Каринэ”, А. Даниэлян; орк. п/у А.Шахгельдян, ΕΣΣΔ, 1945 (Грампластрест 13047)
- “Мелодия из оп-ты Каринэ”, Орк. п/у Г.Столярова, ΕΣΣΔ, 1951 (Грампластрест 20340)
- “Мелодия из оп-ты Каринэ (оконч.)", Орк. п/у Г.Столярова, ΕΣΣΔ, 1951 (Грампластрест 20341)
Στην Εθνική Όπερα του Ερεβάν θα παρουσιαστεί το 1951 ως κωμική όπερα σε διασκευή του Artemi Ayvazyan καθώς και το 1988 σε μία νέα διασκευή από τους Tigran Levonian και Ghazaros Sarian.
Η αρμενική εκδοχή της οπερέτας μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο στην ταινία “Каринэ” (Karine), η οποία ξεκίνησε τις προβολές στις κινηματογραφικές αίθουσες του Ερεβάν τον Μάρτιο του 1969 (δες την ταινία εδώ).
Στις 11 Μαΐου του 2010, 135 χρόνια μετά την πρώτη παρουσίασή της στην Κωνσταντινούπολη, έκανε πρεμιέρα στο Théâtre de Saint-Maur του Παρισιού διασκευή της οπερέτας στη γαλλική γλώσσα από τον Gérald Papasian με τον τίτλο “Gariné” (δες εδώ).
Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης
© 2019 ΑΡΧΕΙΟ ΚΟΥΝΑΔΗ
