Στις αρχές του 20ού αιώνα η Ευρώπη βρίσκεται σε ειρήνη και ευημερία. Η «Ωραία Εποχή» είναι απόρροια προηγούμενων σημαντικών ιστορικών γεγονότων και εξελίξεων. Τα δίκτυα που δημιουργούνται και εξελίσσονται διακινούν ανθρώπους και τα προϊόντα τους, υλικά και άυλα. Μέσα σε αυτόν τον πολυεπίπεδο κόσμο εφευρίσκεται η ηχογράφηση και η αναπαραγωγή του ήχου. Οι πρώτες δισκογραφικές εταιρείες στέλνουν κινητά συνεργεία κυριολεκτικά σε όλη την οικουμένη, για να ηχογραφήσουν τοπικούς μουσικούς. Το εύρος του ρεπερτορίου είναι ατελείωτο. Η κοσμοπολίτικη συνθήκη μεγάλων αστικών κέντρων ευνοεί τους πολυστυλισμούς και τις πολυμορφικότητες. Αποικιοκρατία, επαναστάσεις, συρράξεις, προσφυγικά ρεύματα∙ το θέατρο, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η φωτογράφιση, οι περιοδείες από ορχήστρες, αλλά και οι κυκλοφορίες στους πάσης φύσεως εμπορικούς διαύλους, μέσα σε έναν κόσμο που εξελίσσεται δυναμικά και ανισότροπα, διαμορφώνουν ένα σύνθετο πλέγμα από «κέντρα» και «περιφέρειες» σε εναλλασσόμενους ρόλους, που θέτουν τα μουσικά ιδιώματα σε κίνηση, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Το δίκτυο μέσα στο οποίο συμμετέχει το ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι, συνομιλώντας διαρκώς με τους συνένοικούς του, είναι μεγαλειώδες. Η δισκογραφία έχει ήδη προσφέρει σημαντικά εργαλεία στην κατανόηση των σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ των «εθνικών» ρεπερτορίων. Αποτέλεσμα της εν εξελίξει έρευνας είναι ο «Κοσμοπολιτισμός στην Ελληνική Ιστορική Δισκογραφία».

Οι ιστορικές πηγές υπογραμμίζουν τις στενές σχέσεις μεταξύ της ιταλόφωνης και της ελληνόφωνης μουσικής. Οι συνομιλίες που αναπτύχθηκαν μεταξύ συγκεκριμένων τόπων, όπως τα νησιά του Ιονίου, τα Δωδεκάνησα και η Πάτρα, με ιταλικές πόλεις, και τα αποτελέσματά τους είναι αρκετά ώστε να αναδείξουν τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των δύο εθνοπολιτισμικών ομάδων. Επιπλέον, σχέσεις σφυρηλατήθηκαν σε τόπους όπου οι δυο εθνότητες έζησαν μαζί. Όπως, για παράδειγμα, στην περίπτωση της κοσμοπολίτικης Σμύρνης στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, ή σε αυτήν της Νέας Υόρκης, όπου Ιταλοί και Έλληνες μετέβησαν ως μετανάστες. Ερευνώντας το ιστορικό υλικό, φαίνεται ότι ειδικά μία πόλη της ιταλικής χερσονήσου ανέπτυξε ιδιαίτερες σχέσεις με τα μεγάλα αστικά κέντρα όπου πρωταγωνίστησαν ελληνόφωνοι μουσικοί. Πρόκειται για τη Νάπολη και το περίφημο Canzone Napoletana. Το “Βαλς εσπανιόλ” (ή “Έλα, έλα μη με παιδεύεις πια” ή “Η τρελή καστανή”) ανήκει σε ένα corpus τραγουδιών, από το οποίο οι Έλληνες πρωταγωνιστές δανείστηκαν μουσική ή/και στίχο από προϋπάρχοντα ναπολιτάνικα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι οικειοποιήσεις δεν αφορούν μόνο το ναπολιτάνικο τραγούδι αλλά συνολικά το ιταλόφωνο, καθώς συχνά τα πρωτότυπα ναπολιτάνικα μεταφράστηκαν στην ιταλική, από την οποία προέκυψε το δάνειο. Τα τραγούδια αυτά εξέβαλαν στον ελληνόφωνο κόσμο είτε διά της ευθείας οδού, είτε δια της τεθλασμένης, μέσω άλλων ρεπερτοριακών δικτύων. Σε κάθε περίπτωση, η διακίνηση μουσικών αποτελεί ήδη πραγματικότητα πριν τον 20ό αιώνα, με τις περιοδείες των θεατρικών και μουσικών παραστάσεων αλλά και με τα δίκτυα των μουσικών εκδοτικών οίκων. Η δισκογραφία όχι μόνο ενσωματώνεται σε αυτό το πλαίσιο, αλλά διαδραματίζει καίριο ρόλο στον μετασχηματισμό του. Η οικειοποίηση από την πλευρά των Ελλήνων μουσικών είναι διττή: αφορά αφενός τον στίχο ο οποίος πλέον είναι ελληνικός (συχνά, μάλιστα, δεν έχει καμία σχέση με τον πρωτότυπο), αλλά, αφετέρου, αφορά και τις πρακτικές εκτέλεσης: διαφορετικό οργανολόγιο, διαφορετικό τραγουδιστικό ύφος, συχνά διαφοροποιήσεις στις μελωδικές και ρυθμικές φόρμες, αλλά και στις αρμονίες. Οι Έλληνες μουσικοί προσαρμόζουν αυτό που ακούν στη δική τους συνθήκη, με βάση τις δικές τους δυνατότητες. Άλλωστε, η συνθήκη των μαντολίνων, των κιθάρων, των μαρς, της φωνητικής πολυφωνίας και του bel canto φωνητικού ιδιώματος αποτελούν χαρακτηριστικά που φανερώνουν τις επιρροές του Canzone Napoletana στο ελληνόφωνο αστικό λαϊκό τραγούδι. Θα πρέπει, επίσης, να σημειωθεί πως σε ποικίλες περιπτώσεις, συχνά και λόγω της μεγάλης επιτυχίας που γνώρισαν τα τραγούδια διεθνώς, το δίκτυο που τελικά σχηματίζεται είναι εξαιρετικά σύνθετο και περιλαμβάνει ηχογραφήσεις σε αμέτρητους τόπους, γλώσσες και αισθητικά πλαίσια. Μία τέτοια περίπτωση αποτελεί το “Βαλς εσπανιόλ”.

Στην ελληνική ιστορική δισκογραφία έχουν εντοπιστεί μέχρι τώρα τρεις ηχογραφήσεις του τραγουδιού:

- "Η τρελή καστανή", Ελληνική Εστουδιαντίνα, Σμύρνη, Μάρτιος 1909 (Gramophone 12788b - 6-12679)
- "Έλα, έλα μη με παιδεύεις πια", Ελληνική Εστουδιαντίνα, Κωνσταντινούπολη, Δεκέμβριος 1909 (Odeon xC 2112 - 46360 & Odeon USA 82011-B)
- "Valse Espagnole", Ελληνική Εστουδιαντίνα, Κωνσταντινούπολη, 3 Ιουλίου 1910 (Gramophone 1640y - 10-12804 & επανέκδοση "Βαλς εσπανιόλ", Victor 63539-A, παρούσα ηχογράφηση)

Το τραγούδι αποτελεί ελληνική διασκευή του, διάσημου ακόμη και σήμερα, ναπολιτάνικου τραγουδιού "La Spagnola", σε μουσική και στίχους του Vincenzo Di Chiara (Νάπολη, 22 Ιουνίου 1864 – Bagnoli, Νάπολη, 12 Ιανουαρίου 1937).

Η παρτιτούρα του τραγουδιού περιλαμβάνεται στην εφημερίδα "La tavola Rotonda, Piedigrotta 1906", σελ. 11–12 (Κυριακάτικη λογοτεχνική, εικονογραφημένη, μουσική εφημερίδα), η οποία εκδόθηκε στην Νάπολη στις 3 Σεπτεμβρίου 1906 από τον οίκο F. Bideri. Το “Piedigrotta”, το οποίο διαβάζουμε στον τίτλο της έκδοσης, αφορά σε μία από τις πιο διάσημες και παλαιότερες θρησκευτικές γιορτές που πραγματοποιούνταν στη Νάπολη. Κατά την διάρκεια της γιορτής ένας μουσικός διαγωνισμός λάμβανε χώρα, ο οποίος κατά τον 19ο αιώνα μετατράπηκε σε δυναμικό φεστιβάλ. Το εν λόγω φεστιβάλ πήρε τη μορφή εμπορικού μηχανισμού, ο οποίος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην διαμόρφωση και προώθηση του ναπολιτάνικου τραγουδιού.

Το τραγούδι, στην ιταλική του εκδοχή, ηχογραφήθηκε πολλές φορές στη δισκογραφία των 78 στροφών: βλέπε για παράδειγμα τις λίστες στην βάση δεδομένων που προέκυψε από την έρευνα του Alan Kelly.  Στην ιστοσελίδα Discography of American Historical Recordings (DAHR) διατίθενται ετικέτες δίσκων και ηχητικά αρχεία από ηχογραφήσεις που πραγματοποιήθηκαν στην Αμερική. Για παράδειγμα, η ηχογράφηση με ερμηνευτή τον Francesco Daddi, η οποία πραγματοποιήθηκε μεταξύ 1907–1908 Στη Νέα Υόρκη (Columbia 3787 – C731 και Ε146).

Το τραγούδι γνώρισε παγκόσμια επιτυχία, ηχογραφήθηκε και διασκευάστηκε αμέτρητες φορές στην ιστορική δισκογραφία πολλών κρατών με διάφορες μορφές και σε διάφορες περιοχές και γλώσσες. Ενδεικτικά:

-"Испанское болеро: 'Гордая прелесть осанки'", А.М.Давыдовъ (Alexander Davydov), Αγία Πετρούπολη, 3 Οκτωβρίου 1910 (Gramophone 14829b - 4-22178)
- "ИСПАНКА", М.Д.Ксендзовский (Mikhail D. Ksendzovzky), Βίλνα, Ιούνιος 1911 (Zonophone 2347 ae - X-2-62753)
- "Hiszpanka", Loda Rogińska, Βαρσοβία 1912 (Syrena Grand Record 12815). Για άλλες πολωνικές εκτελέσεις δες εδώ.
- "The Spanish dancer", Elizabeth Spencer, Νέα Υόρκη, Απρίλιος 1914 (Edison 2984 - 80175)
- "La española", Juan Pulido, Κάμντεν, Νέα Υερσέη, 1 Σεπτεμβρίου 1927 (Victor BVE-38556 - 80298)
- "Espanjatar (Valssi)", Mäki Trio, Νέα Υόρκη, 29 Ιανουαρίου 1929 (Victor BVE-57387 - V-4036)

Η ελληνική εκδοχή του τραγουδιού εκδόθηκε σε παρτιτούρα στη Νέα Υόρκη από τις εκδόσεις Apollo Music Co με τίτλο "La Spaniola (Έλα - έλα)” και από τις εκδόσεις Σ. Χρηστίδη στην Κωνσταντινούπολη με τίτλο "Έλα Έλα", στο εξώφυλλο της οποία αναγράφονται: «Το Ιταλικόν La Spaniola, Στίχοι: Ν. Βλυσσίδου, Μουσική: Χ. Χ., Διασκευή: N. Baldi».

Έρευνα και κείμενο: Λεονάρδος Κουνάδης και Νίκος Ορδουλίδης